Deze factcheck is uitgevoerd in het kader van de gezamenlijke factcheckmarathon van het AD, Nieuwscheckers en Pointer (KRO-NCRV) in de aanloop naar de Tweede Kamerverkiezingen op 22 november 2023. Bekijk hier alle factchecks.

Agema hield eerder deze maand tijdens een debat van WNL Op Zondag een vlammend betoog over zorgmijders. Ze deed daarin een aantal stevige uitspraken. "Steeds meer mensen in Nederland lopen zonder tanden in hun mond", zei de nummer twee van de PVV bijvoorbeeld. En ook: "In 2016 meed 10 procent van de bevolking vanwege het eigen risico zorg, nu is dat 25 procent."

Daarop voortbordurend stelde Agema, die pleit voor afschaffing van het verplichte eigen risico van minimaal 385 euro per jaar, dat "nu al een kwart van de mensen, die een knobbeltje [in] de borst voelt, of druk op de borst, denkt: ik ga toch maar niet naar het ziekenhuis, ik laat me niet doorsturen".

De feiten

Waar haalt Agema dit vandaan? Laten we beginnen met 'een kwart van de mensen'. Dat komt uit een uitzending van EenVandaag een kleine week eerder, laat de PVV-politica weten. Die actualiteitenrubriek deed via haar opiniepanel onderzoek naar het aantal Nederlanders dat vanwege het verplicht eigen risico zorg mijdt. De uitkomst: zelfs ruim een kwart, namelijk 28 procent, van de ruim dertigduizend ondervraagden zegt dat het afgelopen jaar inderdaad te hebben gedaan. Bij mensen met een lager inkomen is dat zelfs 38 procent.

Maar zo specifiek als Agema in haar bewering is, was de vraagstelling van EenVandaag niet, zegt opiniepanel-onderzoeker Jelle Fastenau. "We hebben onze leden gevraagd: meed je zorg vanwege het eigen risico? Dat kon over van alles gaan. Minder medicijnen gebruiken dan voorgeschreven, niet naar de tandarts of fysiotherapeut gaan, of afzien van een doorverwijzing naar het ziekenhuis. De antwoorden liepen erg uiteen. Maar vooral tandartsbezoek werd heel erg vaak genoemd."

Agema meldt desgevraagd via Whatsapp dat ze 'gewoon twee voorbeelden noemde' van 'alle denkbare voorbeelden van zorg mijden'. "Ik studeer me te pletter en baseer altijd alles op rapporten, maar als ik nou geen voorbeelden meer mag geven, dan weet ik het niet meer." Agema noemt het 'erg flauw' dat ze op basis van deze uitspraak onderwerp is geworden van een factcheck. "Ik had net zo goed iemand die niet naar de tandarts gaat bij kiespijn kunnen zeggen."

Maar toch. Of een kwart van de mensen met een knobbeltje in hun borst zich niet laat doorverwijzen naar een specialist, om dat specifieke voorbeeld er maar eens uit te lichten, zijn daar aanwijzingen voor te vinden? Bij Borstkankervereniging Nederland kennen ze geen concrete gevallen, zegt directeur Cristina Guerrero Paez.

"We hebben er ook nooit onderzoek naar gedaan. Er zijn wel signalen van vrouwen die vanwege de kosten bepaalde behandelingen niet ondergaan. Aanvullende behandelingen om de gevolgen van bijwerkingen te verminderen bijvoorbeeld. Die worden soms maar deels of helemaal niet door de zorgverzekeraar vergoed. Maar dat is iets anders dan wanneer je je met klachten die op kanker kunnen wijzen niet nader laat onderzoeken."

Mijden van de huisarts

Bij de Nederlandse Federatie van Kankerpatiëntenorganisaties (NFK) hebben ze ook geen gegevens over mensen die kankerzorg nodig hebben, maar er vanwege het eigen risico van afzien. "Ik denk dat het wel voorkomt, maar hoe vaak durf ik echt niet te zeggen", stelt NFK-woordvoerder Gaby Haverkamp.

Er is meer onderzoek gedaan naar zorg mijden vanwege het verplichte eigen risico. Onderzoeksinstituut Nivel doet dit al jaren via haar Consumentenpanel Gezondheidszorg. Bij de laatste meting in november 2022 gaf 9 procent van de 660 ondervraagden aan dat jaar zorg te hebben gemeden.

Nivel vraagt wél specifiek naar het mijden van de huisarts. Van de panelleden gaf 4 procent aan in het jaar daarvoor niet naar de dokter te zijn uit angst voor de kosten. Voor 1 procent waren de mogelijke kosten die met het bezoek samenhangen - de huisarts zelf is gratis - een drempel, 3 procent was bang voor de vervolgkosten, bijvoorbeeld dus van een doorverwijzing naar een specialist.

De percentages zijn vergelijkbaar met eerder onderzoek uit 2015, meldt Nivel. "De groep die om financiële redenen zorg van de huisarts heeft gemeden, lijkt dus niet te zijn toegenomen. Ook uit ander onderzoek blijkt dat het percentage mensen dat afziet van zorg vanwege de kosten de laatste jaren stabiel is." Voor de uitspraak van Agema dat er sinds 2016 een explosieve stijging aan zorgmijders is - van 10 procent toen naar 25 procent nu - lijkt dan ook geen basis te bestaan. Mogelijk combineert ze hierbij onderzoeken van Nivel en van EenVandaag. Waarom de uitkomsten van de twee recent gehouden peilingen zo verschillen, is niet bekend.

Het Nivel plaatst onder haar onderzoek naar zorgmijders in 2022 wel de disclaimer dat 'de meest kwetsbare groepen, die vaker zorg mijden, zijn ondervertegenwoordigd in het panel'. "Hierdoor kunnen de in dit onderzoek gevonden percentages van zorgmijding een onderschatting zijn."

Mondzorg

Nivel-onderzoekster Marloes Meijer maakt nog wel een nuance. Nivel - en overigens ook EenVandaag - stelden hun vraag aan een representatieve groep Nederlanders, dus ook aan mensen die geen zorg nodig hebben. "Terwijl mevrouw Agema het heeft over een kwart van de mensen die bepaalde klachten hebben."

Dat brengt ons dan weer bij de Patiëntenfederatie Nederland. Ook zij hebben een eigen panel, en ook zij stelden dit jaar de vraag: hebben jullie in 2022 zorg gemeden of uitgesteld vanwege de kosten? De uitkomst: een op de vijf patiënten beantwoordt die vraag bevestigend.

Maar het is vooral mondzorg (45 procent van de zorgmijders) en fysiotherapie (23 procent) waar vanwege de lege portemonnee geen gebruik van werd gemaakt. Over de huisarts en/of doorverwijzing naar het ziekenhuis wordt door de Patiëntenfederatie niet gerept. "We hebben hier geen specifieke percentages van, dus dat weten we niet precies", meldt woordvoerder Tijmen Hendriksen.

Serieus probleem

De Landelijke Huisartsen Vereniging (LHV) vindt het ‘lastig om hier nu uitspraken over te doen’, zegt LHV-woordvoerder Judith van Empel. "Want over patiënten die je niet ziet, kun je niets zeggen. En mensen die zich aanmelden voor onderzoekspanels, zijn misschien niet altijd de mensen die in de doelgroepen zitten waar vaak zorg wordt gemeden. Daarom zouden wij pleiten voor een diepgaander onderzoek."

Patiëntenfederatie-woordvoerder Tijmen Hendriksen zegt wel: "Het is een serieus groot probleem, waarvoor de politiek met een oplossing moet komen." Met die opmerking vindt hij eigenlijk iedereen die we spreken aan zijn zijde. Agema zelf bijvoorbeeld. Ze wijst op diverse onderzoeken van het al eerder genoemde Nivel, waaruit blijkt dat veel patiënten die zorg hebben gemeden, aangeven dat hun gezondheid onder die beslissing heeft geleden. "Het worden ziekere patiënten."

Ook Borstkankervereniging-directeur Cristina Guerrero Paez noemt zorg mijden 'zeker zorgwekkend'. "Het is een ding. En het verplichte eigen risico leidt in combinatie met onvergoede behandelingen tot een stapeling van kosten voor patiënten."

Reactie

Agema pleit voor het afschaffen van het verplichte eigen risico in de zorg. Dat is volgens de PVV de ‘beste preventieve maatregel’ die je kunt nemen om Nederland gezonder te maken. Andere partijen zijn voor het in stand houden van het eigen risico, vooral omdat de afschaffing ervan in de miljarden euro’s loopt.

Als antwoord op onze bevindingen stelt Agema dat ze verkeerd is begrepen. "Dit voelt wel als pakken. En als kommaneuken", reageert ze.

Conclusie

Zorgmijden is een serieus groot probleem. Maar de uitspraak van PVV-Kamerlid Fleur Agema over mensen met een knobbeltje in de borst die zorg mijden is ongefundeerd. Het EenVandaag-onderzoek over het aantal mensen dat zorg mijdt vanwege het eigen risico biedt geen basis voor de bewering. En bij patiëntenverenigingen zijn geen gegevens beschikbaar over mensen met dit soort klachten die zich niet laten doorverwijzen naar de specialist. Feitelijk klopt de bewering van het PVV-kamerlid dus niet.