Dicht bij de Groningse kust ligt een gigantisch datacentrum van Google. Blokkendozen gevuld met servers zorgen ervoor dat een deel van het internet dag en nacht blijft draaien. Het terrein is zwaar beveiligd, met hoge hekken, camera’s, een controlekamer en permanente beveiliging. Allemaal bedoeld om de gegevens die we delen via GMail, Google Docs en YouTube veilig te houden. Maar wie de datastroom volgt, valt iets op. Buiten de poorten van het datacentrum stopt opeens de fysieke beveiliging.

Vrijwel al het internetverkeer, ook dat van Google, wordt verstuurd via datakabels over de zeebodem. Een netwerk van ongeveer 1,2 miljoen kilometer lengte. Maar die kabels worden op geen enkele manier fysiek beveiligd. Op de zeebodem staan geen hekken en is er geen permanente beveiliging aanwezig. “Nee, ze worden niet beveiligd”, bevestigt Patrick Bolder van de Haagse denktank HCSS. “De kabels liggen een stukje onder de zeebodem. Maar niet echt heel diep”, vertelt hij.

Bedreigingen

Bolder schreef samen met collega’s in 2021 een rapport over de kwetsbaarheid van onze infrastructuur in de Noordzee. De conclusie: we bouwen steeds meer vitale infrastructuur op zee, maar we verzuimen om na te denken over de veiligheid ervan. “Er zijn een heleboel bedreigingen op de Noordzee, die ook ons eigen land kunnen raken. En dat hebben we nauwelijks in kaart gebracht. Eigenlijk mist er ook iemand die verantwoordelijkheid heeft over de veiligheid op de Noordzee”, zegt hij.

Onze onderzeese infrastructuur wordt sinds de Koude Oorlog door een Russisch geheim ‘leger’ van onderzoeksschepen en onderzeeërs in kaart gebracht, ter voorbereiding op een mogelijke oorlog. Dergelijke onderwater oorlogsvoering, seabed warfare genoemd, is een duidelijk aandachtspunt in de Russische militaire marinestrategie, waarschuwt het HCSS. “Hoe zou een oorlog met Rusland de Noordzee beïnvloeden? Hoewel de krachtsverhoudingen tussen de NAVO en Rusland het voor Rusland onmogelijk maakt om controle over de Noordzee te krijgen, kan het wel het gebruik van de Noordzee door anderen belemmeren”, aldus de auteurs van het rapport. “Zeemijnen of het tot zinken brengen van een paar schepen, of het dreigen ermee, zou de handel over zee tot stilstand kunnen brengen. Het doorsnijden van een paar zeebodemkabels kan het overzeese internetverkeer ernstig belemmeren.”

Ondanks die dreiging verdween het rapport van het HCSS toch in een la. “Er was weinig opvolging”, bevestigt Bolder.

Urgentie

De Noordzee leek geen prioriteit te hebben voor politiek en overheid. Dat veranderde toen op 26 september 2022 de gaspijpleidingen Nord Stream 1 en 2 ontploften. De theoretische mogelijkheid van een aanslag, leek in één klap werkelijkheid te worden. “Nord Stream heeft een extra boost gegeven aan de bewustwording”, bevestigt Rob Kramer, voormalig commandant van de marine. De marine was zich wel bewust van de gevaren op de Noordzee, vertelt hij. Maar tot nu toe werd er naïef op gereageerd, meent hij. “Op het moment dat ik probeerde duidelijk te maken wat er aan het gebeuren was, dan kreeg ik daar niet altijd voldoende het gevoel bij dat de urgentie duidelijk werd.”

Die urgentie wordt sinds Nord Stream dus wel gevoeld. In februari gaf militaire inlichtingendienst MIVD een persconferentie, waarin de dienst vertelde dat een Russisch onderzoeksschip (dat bleek later de Admiral Vladimirsky te zijn) in november 2022 probeerde de Nederlandse energievoorziening in kaart te brengen. “Het is hierdoor wel weer duidelijk dat de dreiging naar Nederland veel minder ver is dan het in eerste instantie lijkt”, aldus MIVD-directeur Jan Swillens.

Onze onderzeese kabels kregen vervolgens van het ministerie van Economische Zaken de stempel “vitaal”, zodat er geld kon worden gereserveerd om ze te beschermen. Op hetzelfde moment kreeg de marine de taak om “potentiële dreigingen” in de Noordzee in beeld te brengen. En er werd een actieprogramma Bescherming Noordzee Infrastructuur in het leven geroepen, met aan het roer brigadegeneraal Kees Schellens. Dat programma moet vooral de samenwerking bevorderen tussen de zes ministeries die over de Noordzee gaan, en andere internationale partijen en commerciële beheerders van de datakabels en leidingen.

Spionageschepen

Maar ondanks alle goede intenties, kan Nederland in de praktijk nog weinig doen om de Russen tegen te houden. Volgens het VN-zeerechtverdrag mogen schepen namelijk vrij door de Nederlandse Exclusieve Economische Zone (EEZ) varen. Het enige dat de marine kan doen is fregatten op de Russen afsturen om ze af te schrikken. Maar daar lijken de Russen zich weinig van aan te trekken.

Eind juni, begin juli keerde de Admiral Vladimirsky, na een half jaar, namelijk weer terug in onze wateren. Dit keer voer het schip meer dan tien dagen lang voor onze kust, ter hoogte van Noord-Holland en Zeeland. Het schip lag op 29 juni boven aardgasleiding Zeepipe. Die pijp loopt van Noorwegen naar België. Het vervoert gas van de Kollsnes aardgasverwerkingsfabriek naar een terminal in Zeebrugge. Op 1 juli dobberde de Vladimirsky bij het in aanbouw zijnde windpark Kavel VII en boven een gasleiding van Wintershall. Op 2 juli voer het langzaam boven datakabel Atlantic Crossing-1, een 14.000 kilometer lange kabel die Amerika met Europa verbindt.

Eind oktober bezocht het Russische spionageschip Yevgeny Gorigledzhan hetzelfde gebied. Dat schip lag stil in de buurt van een Brits windmolenpark. Patrouilleschip Zr.Ms. Holland was toen ter plaatse.

Energie

“Er ligt daar echt duizenden kilometers aan infrastructuur. Dan heb je het over kabels voor datatransport, voor telefonie en internet. Maar ook veel infrastructuur die te maken heeft met energievoorziening”, zegt René Peters, energiedeskundige van kennisinstituut TNO. “Een deel van die infrastructuur is kritiek en zorgt ervoor dat wij leveringszekerheid kunnen krijgen voor energie in Nederland. Dus dat er altijd stroom is als we het nodig hebben en met de juiste hoeveelheid die we nodig hebben. We zijn daarbij erg afhankelijk van import van energie, dat komt voor een steeds groter deel via de Noordzee of andere landen binnen.”

Europa is op dit moment erg afhankelijk van de import van gas uit Noorwegen, vertelt Peters. “Als die verbindingen weg zouden vallen, zou Europa echt zijn eigen gasvoorziening niet volledig kunnen afdekken.”

Domino-effect

De TU Delft simuleert wat er gebeurt als het Nederlandse energienetwerk te maken zou krijgen met uitval. Bijvoorbeeld door sabotage of een cyberaanval. “We testen vandaag een cyberaanval op meerdere locaties”, vertelt wetenschapper en technisch directeur Alex Stefanov aan Pointer. “Hierdoor zullen verschillende hoogspanningsleidingen worden uitgeschakeld van het elektriciteitsnet. Dat effect is veel groter dan bij een storm bijvoorbeeld. Er ontstaat vervolgens een domino-effect van meerdere leidingen en generatoren die worden losgekoppeld.”

Stefanov staat in een controlekamer vol met monitoren die direct roodkleuren als de simulatie wordt gedraaid. “Het alarm gaat af, en je ziet één voor één hoogspanningsleidingen uitgaan. En binnen een paar seconden ligt het elektriciteitsnet eruit. Het laat de impact op onze gemeenschap zien”, vertelt Stefanov. “In het ergste geval heeft het veel gevolgen. Een black-out kan dagen of misschien een week duren. En het feit dat we alle aspecten van ons leven elektrificeren, zoals transport en alle apparaten die werken op elektriciteit, laat wel zien dat het een enorme impact heeft.”

In het geval van sabotage is een onderzeese elektriciteitskabel wel gemakkelijker te repareren dan bijvoorbeeld een gasleiding, geeft Stefanov aan. En als de elektriciteit wegvalt binnen Nederland, zijn er nog andere bronnen. “In dit scenario zouden we direct stroom van onze buren België en Duitsland binnenhalen. Dus als we op zee twee windparken verliezen, zal dat niet direct grote gevolgen geven”, vertelt hij.

Luister naar de Pointer radio-uitzending van Sander Bartling:

Datakabels

Een aanval op een elektriciteitsnetwerk of op het netwerk van gasleidingen heeft dus wel impact. Voor datakabels is dat minder het geval, zegt Ryan Wopschall, algemeen directeur van de International Cable Protection Committee, een samenwerkingsplatform van kabeleigenaren en overheden.

“De sleutel tot een veerkrachtig netwerk is redundante verbindingen. Als één kabel uitvalt, kan het verkeer via andere kabels worden geleid. Een land met goede verbindingen heeft meerdere kabels. Dus als er eentje uitvalt, heeft dit niet of nauwelijks invloed”, vertelt hij.

De kabelaars hebben sinds de 19e eeuw “af en toe” te maken met spionage en sabotage, vertelt Wopschall. “Een onderzeese kabel heeft de diameter van een tuinslang en kan niet voldoende gepantserd of begraven worden om schade te voorkomen.” Daarom zijn er gedetailleerde kaarten voor de scheepvaart, om te voorkomen dat schepen hun ankers per ongeluk op een kabel gooien. Maar ook baggerwerkzaamheden, mijnbouw, aardbevingen, tsunami’s en diefstal kunnen voor schade zorgen. De kabelexploitanten zijn het dus gewend dat een kabel soms kapotgaat. Er wordt dan snel een schip de zee opgestuurd om de breuk te repareren.

Fysieke inspectie van een kabel om een breuk te vinden, is niet nodig. “Glasvezelkabels zijn zeer gevoelig. Zelfs de kleinste verstoring van een onderzeese kabel wordt gedetecteerd door bewakingsapparatuur aan wal”, vertelt Wopschall. “De exploitanten gebruiken verschillende technieken om de kabels te bewaken. Waaronder encryptie om ongeoorloofde toegang te voorkomen. Ook wordt scheepsbewaking ingezet en werken de exploitanten nauw samen met overheden om informatie over mogelijke bedreigingen te delen.”

Langzaam

En dat is waar ook de Nederlandse ministeries op willen inzetten, laten verschillende medewerkers aan Pointer en Marineschepen.nl weten. Weerbaarheid. Oftewel exploitanten erop wijzen dat ze bij de aanleg van windparken, kabels en leidingen rekening moeten houden met sabotage of spionage. En alvast maatregelen treffen om het netwerk minder kwetsbaar te maken.

Veel van die kabels en leidingen liggen er echter al jaren. De aardgasleiding Zeepipe ligt er al sinds 1993. Datakabel Atlantic Crossing-1 sinds 1998. Het weerbaarder maken van ruim 14.000 kilometer aan kabel, de totale lengte van de Atlantic Crossing-1 die van de Verenigde Staten tot aan Nederland strekt, zal enige tijd in beslag nemen. Zijn we dan wel op tijd om nog een antwoord te bieden op de Russische spionageschepen? Gaat het snel genoeg?

“Nou ja. Op het moment staat de politiek in Nederland een beetje stil. Dus het gaat helemaal niet snel op het moment.”, zucht oud-militair Bolder. “Nee. Het gaat eigenlijk te langzaam.” Het wordt tijd dat we in actie komen, zegt ook Rob Kramer. “We moeten de naïviteit afschudden en aan het werk gaan. Niet langer lullen, maar poetsen.”