Twee Russische onderzoeksschepen bezochten onlangs onze wateren. De Admiral Vladimirsky lag eind juni, begin juli voor onze kust. De Yevgeny Gorigledzhan, waarover Pointer eerder schreef, verscheen eind oktober in de Noordzee. Er zijn aanwijzingen dat de Russen onderwaterdrones inzetten voor spionage en sabotage, zegt Rob Kramer, voormalig commandant van de marine. Maar wat ze er precies uitvoeren blijft een raadsel. Marine en kustwacht missen de mogelijkheden om dat te onderzoeken, of om er iets tegen te doen.

Luister naar de Pointer radio-uitzending van Sander Bartling:

Vladimirsky

Het is net zomer als de Admiral Vladimirsky ter hoogte van Haarlem onze wateren binnenvaart. Op 29 juni rond acht uur ’s avonds ligt het Russische onderzoeksschip, dat gewoonlijk wordt ingezet om de bodem bij Antarctica te bestuderen, stil in de Noordzee. Vlak bij windenergiegebied Hollandse Kust West Kavel VII, waarvan de bouw dit jaar is begonnen. Wat de Vladimirsky er precies doet weet niemand. Het schip wordt weliswaar tien dagen lang geschaduwd door twee oorlogsschepen van de Nederlandse marine als het voor onze kust dobbert, maar kan toch ongemoeid over datakabels, belangrijke gasleidingen en langs windparken varen. De marineschepen mogen de Vladimirsky namelijk niet tegenhouden en ze hebben ook niet de mogelijkheid om te controleren wat het doet. Het Russische schip is namelijk gebouwd voor onderwateronderzoek, en de oorlogsschepen kunnen niet onder water kijken.

“Ik vind het heel ernstig”, reageert VVD-Europarlementariër Bart Groothuis. Hij maakt zich grote zorgen over de Russische aanwezigheid in de Noordzee. “Ze liggen er niet om een Nobelprijs in wetenschappelijke zin te winnen, maar meer om te kijken hoe ze het mogelijk kunnen saboteren. Of zich anderszins op termijn kunnen prepositioneren om op hun moment van keuze de boel te saboteren.”

Pointer heeft de afgelopen maanden samen met Marineschepen.nl en de Deense omroep DR onderzoek gedaan naar de activiteiten van Russische spionageschepen. We analyseerden scheepsdata en satellietbeelden, spraken met bronnen binnen de inlichtingendiensten en marine, en interviewden deskundigen over het onderwerp. Daaruit wordt één beeld duidelijk: Nederland heeft geen goed antwoord op de dreiging van spionage en sabotage op de Noordzee.

Patrouilleren

Halverwege december gaat de mijnenjager Zr.Ms. Zierikzee de Noordzee op om te patrouilleren. Samen met oorlogsschepen van de tien andere landen die zich hebben verenigd in de Joint Expeditionary Force (JEF) gaat de marine onze wateren in de gaten houden. De landen, waaronder Denemarken, Estland, Finland, het Verenigd Koninkrijk, Noorwegen, Zweden en Nederland, willen Rusland laten weten dat het ze menens is.

“Onze vitale onderzeese infrastructuur wordt steeds meer een doelwit”, zei demissionair minister Kajsa Ollongren deze zomer nog, een paar dagen voor de Vladimirsky voor onze kust kwam te liggen. “We hebben er de afgelopen maanden veel voorbeelden van gezien. Denk aan de Nord Stream-sabotage. In nationaal en internationaal verband moeten we samen met de industrie en andere krijgsmachten onze inspanningen opvoeren. Om zo onze kabels, pijpleidingen en windmolenparken beter te beschermen.”

Route

Maar wat doen de Russen precies? Om daar een beeld van te krijgen volgden we deze zomer de route van de Vladimirsky. Het schip met een lengte van bijna 148 meter werd in 1975 gebouwd en is vooral bedoeld voor wetenschappelijke expedities.

Meerdere keren voer het naar Antarctica om daar voor de Russische marine onder meer de zeebodem, stromingen en het leven onder water te onderzoeken. De laatste keer dat het zo’n tocht maakte was in 2020, toen de reis groots werd uitgemeten in Russische media. De bemanning, zo zien we op video’s en foto’s van die periode, bestaat grotendeels uit wetenschappers. In totaal kunnen 170 man aan boord en kan gebruik worden gemaakt van negentien laboratoria. Verder kan een helikopter op het schip landen en zijn er twee grote kranen die twee hydrografische meetboten, bedoeld om onderzoek te doen naar de zeebodem,het water in kunnen tillen.

Maar na die laatste reis in 2020 wordt het stil. In Russische media en ook op de websites van de Russische marine zijn geen berichten meer te vinden over de Vladimirsky. Ook niet als het schip in november 2022 in de Noordzee opduikt en het Deens DR een documentaire maakt over hoe het schip langs windmolenparken in de buurt van Denemarken, Nederland, Engeland en Schotland vaart. Het schip lijkt voor een ander doel te worden ingezet.

Weerberichten

Normaal gesproken sturen schepen met een transponder een AIS-signaal uit, waarmee ze ander verkeer in de buurt laten weten waar het schip zich bevindt. De Vladimirsky doet dat niet. Hoewel een AIS-signaal verplicht is, geldt er een uitzondering voor marineschepen. Ook wordt een AIS-signaal soms uitgeschakeld als een schip iets van plan is dat niet mag. Dat gebeurt bijvoorbeeld bij illegale visserij, of als Rusland met vrachtschepen graan steelt uit Oekraïne.

Wat de Vladimirsky wél doet is het verzenden van weerberichten. Via morsecode stuurt het schip gecodeerde weerberichten naar de thuishaven in Kaliningrad. In die berichten staat om welk schip het gaat, waar het zich bevindt en hoe de weersomstandigheden zijn. De Russische marine gebruikt die berichten om in te schatten of haar schepen veilig uit kunnen varen. Maar ze worden door enkele radioamateurs ook gebruikt om de Russen te volgen.

De radioamateurs delen deze berichten vaak op sociale media. Zo konden ook wij deze zomer de route van de Vladimirsky in kaart brengen. Vervolgens hebben we de datapunten van de radioamateurs geverifieerd aan de hand van foto’s van scheepspotters en satellietbeelden.

Satellietbeelden

Een satellietfoto van de zee laat vooral een verzameling stipjes zien. De foto’s zijn van grote hoogte genomen, waardoor het lastig is om een specifiek schip terug te vinden. Maar door de AIS-signalen van alle schepen in dat gebied en op dat moment naast de satellietbeelden te leggen, kunnen we alle schepen wegstrepen die wel een signaal uitzenden. En zo houden we slechts een paar stipjes op de foto over die de Vladimirsky kunnen zijn. Door de overgebleven stipjes vervolgens te meten en te vergelijken met de karakteristieken van het Russische onderzoeksschip, konden we de Vladimirsky toch traceren.

Zo zien we op satellietbeelden van 2 en 7 juli duidelijk de Vladimirsky voor onze kust varen. Met in haar kielzog de oorlogsschepen van de Nederlandse marine. Daarnaast kunnen we dankzij beelden van satellietbedrijf Planet vaststellen dat het onderzoeksschip op 25 of 26 mei is vertrokken uit de haven van Kronstadt, nabij Sint-Petersburg.

De foto’s en satellietbeelden bevestigen de datapunten van de radioamateurs. Door de verzamelde gegevens in te voeren in Google Earth, kunnen we de route van de Vladimirsky uittekenen. Als we vervolgens de positie van datakabels, gasleidingen en windmolenparken aan de kaart toevoegen, zien we dat de Vladimirsky tien dagen lang in de Nederlandse Exclusieve Economische Zone (EEZ) heeft rondgevaren, in de buurt van onze onderzeese infrastructuur.

Veiligheid

Maar wat doen de Russen daar? “Dat weten we niet”, reageert Patrick Bolder van de Haagse denktank HCSS. Hij schreef samen met collega’s in 2021 een rapport over de kwetsbaarheid van onze infrastructuur in de Noordzee. De conclusie: we bouwen steeds meer vitale infrastructuur op zee, maar we verzuimen om na te denken over de veiligheid ervan. “En dat is gewoon een risico dat we lopen”, zegt Bolder. Wat de Russen er uitspoken? “We weten het gewoon niet omdat we er nooit aandacht voor hebben gehad.”

De eerste berichten over Russische spionageschepen op zee stammen al uit 2015, toen Amerika waarschuwde voor Russische onderzeeërs in de buurt van datakabels. De Nederlandse Defensie gaf toen al aan dat beeld te herkennen. “We weten van de toenemende assertiviteit en agressie van de Russen”, zei minister Hennis destijds in De Telegraaf. Maar sindsdien is er weinig gebeurd.

“We weten niet wat de Russen er doen omdat het zich onder water afspeelt en we geen sensoren hebben”, zegt Bolder nu. “En zo’n onderzoeksschip, wat die allemaal bij zich heeft weet ik niet zeker, maar ik ga er wel vanuit dat ze onbemande onderwaterdrones hebben met filmapparatuur. Misschien ook wel onbemande duikboten die ze daar gewoon kunnen laten afdalen, zodat ze kabels kunnen aftappen.”

Onderwaterdrones

Volgens voormalig commandant van de marine Rob Kramer zijn er inderdaad indicaties dat de Russen kleine onderzeeërs of onderwaterdrones inzetten. “Ja die aanwijzingen zijn er.” Kramer was tot twee jaar geleden opperbevelhebber bij de marine. “De laatste jaren zien we wel meer eenheden (Russische schepen, red.) die bewust blijven hangen in de Noordzee met waarschijnlijk een specifieke taak om informatie te verzamelen over onze kritische infrastructuur. En dat betekent ook dat je vervolgens begint met nadrukkelijker deze eenheden te schaduwen, te begeleiden en te kijken wat voor activiteiten ze ontplooien.”

Daarom is het belangrijk dat we weten wat er gebeurt onder water, meent Kramer. “Niet alleen weten wat er gebeurt, maar ook echt begrijpen wat er gebeurt. Analyseren.” Tot nu toe zijn we naïef geweest over de beveiliging van infrastructuur op zee, zegt de voormalig commandant. “Daar moet je eerlijk in zijn. Ik vond dat toch wel naïef. Op het moment dat ik probeerde duidelijk te maken wat er aan het gebeuren was, dan kreeg ik daar niet altijd voldoende het gevoel bij dat de urgentie duidelijk werd.”

Zeerecht

Het is ook geen eenvoudige kwestie. Volgens het geldende zeerecht mogen de Russen namelijk vrij door onze exclusieve economische zone (EEZ, een gebied tot 370,4 km uit de kust) varen en er de bodem onderzoeken. Daarnaast zijn heel veel partijen samen verantwoordelijk voor de infrastructuur op zee. Naast Defensie zijn dat bijvoorbeeld de ministeries van Economie en Infrastructuur en Waterstaat. Maar ook de commerciële partijen, die de vele datakabels, gasleidingen en windparken beheren, spelen een rol.

En zelfs als de marine met oorlogsschepen achter de Russen aangaat, is wat ze mogen doen beperkt. “Je zou zeggen dat de marine mag optreden, maar de marine is eigenlijk alleen maar bedoeld om militair op te treden. Maar misschien is er geen militair antwoord nodig. Je gaat niet zomaar op een Russisch onderzoeksschip vuren. Mogelijk kan de kustwacht iets doen, maar die heeft geen gewapende arm”, zegt Bolder.

Bezuinigd

Daarnaast heeft de marine er de middelen ook niet voor. “Onze marine is natuurlijk de afgelopen jaren, net als de rest van de krijgsmacht, heel erg klein geworden. Dat is een van de problemen. Er is flink bezuinigd. We hebben weinig schepen meer over. We hebben een aantal schepen in groot onderhoud. Ja, dan heb je nog maar heel weinig middelen meer over”, aldus Bolder.

Patrouillevliegtuigen heeft Nederland ook niet meer. Wat dus over blijft is “beeldopbouw en afschrikking", zoals de marine het omschrijft. Oftewel met oorlogsschepen in de buurt van de Russen gaan liggen en je spierballen laten zien. En dat is niet onbelangrijk, benadrukt Kramer. “Het feit dat je er bent en dat zij weten dat je er bent en dat je ze observeert, betekent sowieso dat je ze ook belemmert in hun vrijheid om zomaar dingen te doen”, zegt hij. Kramer bevestigt dat we lang niet alles kunnen zien wat de Russen onder water doen, maar dat betekent niet dat we volledig blind zijn: “Het onderwaterdomein is ingewikkeld. Maar we kunnen vrij veel. Je kunt visueel zien wat ze doen, je kan met radarsystemen zien wat ze doen. In het elektromagnetische spectrum kan je kijken en ontvangen wat zij doen. En uiteindelijk kan je ook onder water met passieve sonar wel degelijk die dingen ook observeren. Kortom, er zijn echt wel wat mogelijkheden om in de gaten te houden wat ze doen. En zeker op een gegeven moment als ze ergens geweest zijn, kun je natuurlijk nog eens teruggaan om te kijken of ze mogelijk toch op een gegeven moment iets hebben achtergelaten.”

Verstoren

Maar het inspecteren van duizenden kilometers kabels en leidingen is tijdrovend. Commerciële partijen werken daarom nu hard aan manieren om eenvoudiger onder water te kijken of de Russen iets hebben uitgevoerd. Zoals TNO bijvoorbeeld, dat een robot ontwikkelt die met geluid de bodem scant en communicatie kan verstoren.

”Stel dat de marine straks een belletje krijgt over dat er iets verdachts gaande is op de Noordzee. Er is bijvoorbeeld een schip gezien dat zich ophoudt in de buurt van onze infrastructuur en we hebben het idee dat er onder water iets speelt. Dan willen we daar naartoe kunnen. En we willen dan gaan zien wat er gebeurt, en met name ook wat er gebeurt onder water”, vertelt Casper Bosschaart van TNO. “Als de Russen met een drone een pakketje achterlaten bij een kabel, of een kabel doorknippen, dan willen we die operatie verstoren.”

Door de communicatie van de vijandelijke drone met geluid te verstoren, kan een dreiging worden uitgeschakeld, is de theorie. Maar die techniek is nog in de testfase en dus nog niet klaar voor gebruik. “En het is heel reactief”, geeft Bosschaart toe. “Het begint natuurlijk al veel eerder. Het begint eigenlijk al bij het nadenken over: waar moet ik die infrastructuur ontwikkelen? Waar komt het volgende windmolenpark? Hoe moet de route van de kabel lopen als ik het park op het land ga aansluiten? En hoe moet ik het eventueel gaan verdedigen?”

Oorlogsvoering

Ondertussen hebben we te maken met een ander soort oorlogsvoering, denkt Bolder. “We zijn afhankelijk van de Noordzee. Economisch natuurlijk, maar ook op het gebied van energie en informatie. Daarom is het voor de Russen heel interessant om juist daar te kijken. Waar liggen die gevoeligheden?”

Hybride oorlogsvoering bedoelt Bolder, zonder tanks en kogels. “Maar wel op een heel ander gebied, waar heel moeilijk een antwoord op is te vinden en wat ook niet meteen uitnodigt tot een militair antwoord. Hybride oorlogsvoering richt zich met name op: kan ik het normale leven verstoren? Ja, en een van die dingen is bijvoorbeeld de toegang tot energie afknijpen, de toegang tot het internet afknijpen. De havens blokkeren. Daar hebben wij direct last van. Als je dat kunt verstoren, dan hebben wij een groot probleem, maar ook de landen om ons heen. Er kan dan frictie ontstaan tussen Europese landen. En een zwak Europa is natuurlijk heel gunstig voor Rusland.”

De marine gaat vooralsnog niet in op vragen van Pointer over de recente bewegingen van de Vladimirsky of Yevgeny Gorigledzhan.

Pointer duikt de komende maanden verder in dit dossier. Samen met BBC, VRT, Knack, DR, Süddeutsche Zeitung, WDR en NDR vervolgen we ons onderzoek naar Russische spionageschepen.