Olfers is (naast hoogleraar Sport en Recht) directeur van onderzoeksbureau Verinorm. Dat bedrijf is gespecialiseerd in sociale veiligheidsvraagstukken en deed eerder brede onderzoeken naar misstanden in de danswereld en turnsport. Op verzoek van de Amsterdamse Hogeschool voor de Kunsten (AHK) startte Verinorm vorig jaar een cultuuronderzoek naar de sociale veiligheid op die onderwijsinstelling. Het Conservatorium van Amsterdam, dat in onze vorige uitzending aan bod kwam omdat er 3 docenten zijn weggestuurd vanwege seksueel grensoverschrijdend gedrag, is onderdeel van de AHK. Dat onderzoek bevindt zich in de afrondende fase. 

We hebben na onze vorige uitzending tientallen tips gekregen over grensoverschrijdend gedrag in klassieke orkesten en op conservatoria. Wat zijn de kwetsbaarheden in die wereld? 

"Voor musici is hun instrument alles. Het bepaalt soms zelfs iemands identiteit. Van jongs af aan al. Wanneer iets je identiteit bepaalt, is het heel belangrijk van wie je daarin les krijgt. Die mensen noemen we gatekeepers: op conservatoria zijn dat vaak heel belangrijke personen in de muziekindustrie, die bepalend kunnen zijn voor een carrière. En wanneer je zo diep voelt dat je identiteit ook je instrument is, kun je erg afhankelijk worden van je docent."

"Een andere risicofactor is dat je één op één les krijgt. Dat hoeft helemaal niet problematisch te zijn maar het is wel anders dan wanneer een heleboel ogen meekijken. We weten dat dat laatste voor meer veiligheid kan zorgen. In elk geval voor een groter gevoel van veiligheid. Dat kan al door een deur open te laten staan. Dat gebeurt in de praktijk met muziekinstrumenten alleen vaak niet. Al is het maar omdat zoiets heel veel geluid geeft. Dus werken studenten in een één op één-situatie met een belangrijk iemand, waar ze vaak tegenop kijken."

Onze vorige uitzending ging met name over seksueel grensoverschrijdend gedrag. Veel tipgevers waarschuwen nu voor de meer mentale variant: docenten die hun studenten vernederen, manipuleren, intimideren en echt onder de huid gaan zitten. Hoe duidt u dat?  

"Uitvoerend kunstenaars kunnen hele hoge eisen aan zichzelf stellen. Een musicus wil altijd het beste uit zichzelf halen. Goed is nooit goed genoeg. Dan zit aan de andere kant van het lokaal een belangrijk iemand in die wereld, met wellicht minder didactische vaardigheden. Als je als student merkt dat je misschien wel beter wordt, dan kan het zijn dat je grensoverschrijdend gedrag accepteert. Ook wanneer het gaat om vernederen en schreeuwen, heel dominant iets uitleggen of zeggen dat iemand het nooit gaat halen.

Iedereen weet, ook als je onderzoeken erop naslaat, dat je met positief coachen veel verder komt. Maar deze docenten zijn in de eerste plaats vaak heel belangrijke musici. Daarvan accepteren mensen die les bij ze hebben veel meer. Ze kijken tegen ze op en denken: zo wil ik ook zijn dus ik neem dit maar eventjes voor lief. Maar als je over iets dat zo belangrijk voor je is keer op keer hoort dat het nooit goed genoeg is, kan dat heel bepalend zijn voor je zelfbeeld."

U heeft eerder onderzoek gedaan naar bijvoorbeeld de dans- en turnwereld. Zijn er parallellen met deze situatie?

"Eigenlijk zijn het allemaal bijna gesloten culturen. Dat maakt het heel lastig om te bepalen: ‘Wat is normaal? Wat is niet normaal?’ Als musicus begin je heel jong en normaliseer je als het ware een bijzondere wereld. Bij het turnen gebeurde dat ook. Meisjes beginnen daar al op zevenjarige leeftijd. Wat is dan nog de normale wereld?"

"Bij musici die zoveel tijd en energie in hun instrument leggen, is dat ook zo. Je krijgt haast niet de kans om met wat meer distantie er naar te kijken: 'Wat is normaal? Hoort dit er wel bij?' Dat zie je bijna altijd in gesloten werelden. Dat kon je ook zien in bijvoorbeeld de wereld van het dansen, professioneel ballet. Dat wil overigens niet automatisch zeggen dat er altijd problemen ontstaan. Maar je ontwikkelt wel in een privésetting een nauwe relatie met je docent. Dat krijgt in zo’n gesloten wereld een eigen cultuur. Een eigen dynamiek. In een normale schoolklas heb je zelden of nooit dat je echt één op één met je docent zit."

Slachtoffers vertellen dat ze ons ondanks alles nog een soort loyaliteit naar daders ervaren. Komt dat vaker voor? 

"Het normaliseren van ongewenst gedrag is heel herkenbaar. Tuurlijk voel je dat iets ongewenst is, maar om daarmee te dealen wordt dat in iemands hoofd ook een beetje genormaliseerd. 'Oh ja, maar hij leert me wel heel veel en het is een heel goede musicus.' Zo leggen slachtoffers als het ware een deken ergens overheen."

"Wat we zien, is dat daar handig misbruik van gemaakt wordt. Dat gaat vaak stapsgewijs. Slachtoffers worden meegenomen in het verhaal van: ‘Zo word je een betere musicus.’ Dat is heel vervreemdend. Daar kun je van in de war raken en dan zoek je het misschien bij jezelf. Volledig ten onrechte, want de schuld ligt nooit bij degene die het heeft moeten ondergaan."

Veel voorbeelden in ons onderzoek, gebeurden op conservatoria of andere onderwijsinstellingen. Als de beschuldigde een docent is, hebben zij een dubbele verantwoordelijkheid: ook voor de werknemer. Hoe vul je dat goed in? 

"We moeten ons goed realiseren dat niet iedere melding altijd even concreet is. Vaak vertelt een melder niet meteen alles. Dus een ontvanger moet die melding goed op waarde schatten: ‘Wat is hier nu daadwerkelijk aan de hand?’ Naar iemand luisteren en diegene serieus nemen is dus heel belangrijk. Iemand heeft zijn gevoel en dat moet erkend worden. Dat is de eerste stap naar heling.

Wettelijk hebben werkgevers in dit soort gevallen een onderzoeksplicht. Dus de feiten en omstandigheden: die moet je goed onderzoeken. Wat is hier nu precies aan de hand? Daarin heeft de beschuldigde even goed recht op het eigen verhaal, de perceptie op de werkelijkheid.

We zijn erg snel geneigd te zeggen: ‘Die is schuldig, dus die moet eruit.’ Maar heel vaak willen melders dat niet eens. Melders willen erkend worden. Die willen hun verhaal kunnen doen en die willen vooral dat het gedrag stopt. Niet eens alleen voor henzelf, maar ook voor anderen."

Onze nieuwe aflevering over wangedrag in de muziekwereld is te zien op zondag 12 november om 22.10 uur op NPO2.