In 1995 heeft bewoner Erik Wijers het zelf meegemaakt. Zijn boerderij stond rondom 35 centimeter in het water. Op een luchtfoto is goed te zien hoe het hele erf onder water staat. Onwerkelijke beelden. Het was geen stromend water zoals in Limburg, maar meer een badkuip die langzaam volliep, vertelt Wijers. Het was het jaar waarin Nederland werd wakker geschud. Toen werd duidelijk: De rivieren hadden meer ruimte nodig. “We hebben zandzakken versjouwd om erger te voorkomen, aldus Wijers. Geboren en getogen op deze boerderij woont hij hier al 62 jaar. Zijn kleindochter van 13 maanden scharrelt op klompjes over het erf. Zij is de vijfde generatie die hier woont.

Leven met water

Zo stond een groot stuk van de tuin afgelopen zomer nog onder water, vertelt zijn buurvrouw Hilde Stroot. 15 jaar geleden kocht zij samen met haar man een oude boerderij die ze ombouwden tot een pareltje in het groen. Ze hielden bij de verbouwing al rekening met hoog water. We hebben bijvoorbeeld de vloer 10 cm verhoogd. Hilde is zich ervan bewust dat ze in de uiterwaarden woont. “Verzekeren tegen waterschade kan hier niet, alles komt voor eigen risico. Maar dat hebben we ervoor over, want het is een unieke plek.”

Wijers vertelt dat ze geen angst hebben voor overstromingen zoals in Limburg. Maar we zijn ons altijd bewust van de risico's dat ons huis beschadigd kan raken door hoog water. Afgelopen zomer stond ons hele weiland waar de geiten nu staan, nog helemaal onder.”Erik neemt ons mee naar een weg verderop die een paar weken geleden nog onder water stond. Elke ochtend kijkt hij op teletekst om de waterstanden bij Lobith te checken. ”Daar splits de Rijn en dan weet ik hoe het over 2 dagen bij ons zal zijn. Vroeger luisterden we om tien over 9 in de ochtend naar de waterberichten op de radio.

Bouwen in de uiterwaarden

Toch wordt er al jaren gesproken over woningbouw in het gebied. Volgens Stroot was het de afgelopen decennia een komen en gaan van projectontwikkelaars. Maar het bouwen in het uiterwaardengebied is omstreden. In 2012 was er nog een gebiedsvisie ontwikkeld waarin werd vastgelegd dat deze uiterwaard een flexibel overstromingsgebied moet blijven met wilde natuur en recreatiemogelijkheden. Toch is het nu projectontwikkelaar Kondor Wessels Projecten (KWP) gelukt om eigenaar te worden van deze grond. In december 2020 werden hun nieuwbouwplannen goedgekeurd door de gemeenteraad van Arnhem.

Gemeente: 'Waterpeil gaat juist zakken'

Het plan omvat 430 woningen, verdeeld over 80 villas in Meinerswijk en verder appartementen in flatgebouwen in Stadsblokken. Rijkswaterstaat heeft de plannen beoordeeld en geconcludeerd “at de plannen aanvaardbaar” zijn. Woordvoerder Carlo van der Borgt van de gemeente Arnhem zegt hierover: Met de nevengeul die gegraven wordt zal het waterpeil op de Rijn zelfs zakken met zon 10 centimeter. Dit zorgt dus juist voor nog minder overstromingsrisico's in de toekomst. Bovendien is de woningbouw uitsluitend gepland op de nu al hoger gelegen plekken.“

Niks aan de hand?

In de plannen van de gemeente lezen we dat de Rijkswaterstaat rekening houdt met een stijging van het water op de rivier de Rijn in 2050. Nu stroomt er zo‘n 16 duizend kuub m3/s. In 2050 zou dat 18 duizend kuub meter kunnen worden.

Niks aan de hand dus, zou je zeggen? Echter, als we deskundigen raadplegen, ligt het verhaal een stuk genuanceerder. Zo zegt Marjolijn Haasnoot, onderzoeker klimaat en water bij Deltares: "We zetten onszelf helemaal klem, terwijl we hebben buffers nodig als de klimaatverandering toch weer harder gaat en we met nog meer extreme neerslag te maken krijgen. Ik ben wel benieuwd wat er gebeurt als de afvoer hoger is dan 16.000 m3/s. Wat als er toch meer water over de Nederrijn/Lek gaat. Of wat als de Duitsers dijken gaan ophogen (niet onwaarschijnlijk na afgelopen zomer) en er meer dan 18.000 m3/s Nederland binnenkomt? Er zijn veel onzekerheden. Een hogere zeespiegelstijging vraagt op termijn ook meer ruimte voor de rivieren en misschien wel een aanpassing van de afvoerverdeling en die situatie komt mogelijk eerder in beeld. Met bouwen in de uiterwaarden wordt het steeds moeilijker en dus kostbaarder om veranderingen in de toekomst door te voeren als dat nodig is. Want als je bouwt op een bepaalde hoogte mag de waterstand dus niet hoger worden. Daarmee dwing je dus ook af dat er niet meer water mag komen. Dat moet dan elders heen of je moet huizen weer weghalen.”

Verdienen

Klimaatwetenschapper Pier Vellinga vreest dat de afvoer van de Rijn, die onder invloed van klimaatverandering steeds meer een regenrivier (Een regenrivier is een rivier die volledig wordt gevoed door regen- en/of grondwater. Dit in tegenstelling tot gemengde rivieren en gletsjerrivieren. De Rijn en haar aftakkingen waren altijd de enige rivieren in Nederland die smeltwater van gletsjers transporteren. red.) wordt, kan oplopen tot 22 duizend kubieke meter per seconde. “In de huidige beleidsregels wordt onvoldoende rekening gehouden met klimaatverandering.” De kern van zijn bezwaar gaat verder: "De afgelopen 25 jaar is er veel ruimte voor de rivier gemaakt en nu geeft de gemeente ruimte aan een private investeerder om te verdienen aan het opsouperen van de eerder gemaakte ruimte. Bij Arnhem is weliswaar sprake van een extra geul maar dat is vooral om de ruimte voor de rivier verder te ontwikkelen. Het zou niet zo moeten zijn dat hiermee extra ruimte ontstaat voor een private investeerder om woningen te bouwen. Met de plannen die er nu liggen ontneem je opties voor rivierverruiming die over 30 tot 50 jaar hard nodig zijn. Na de bijna-overstroming in 1995 is op hoog politiek niveau afgesproken: We bouwen niet meer in de uiterwaarden. Gemeenten knabbelen daar voortdurend aan."

Bewoners Stroot en Wijers zijn vooral bang dat de nieuwbouwplannen nadelige effecten zullen hebben op hun eigen woningen. Over de daling van het water op de Rijn dat ontstaat door het maken van een nevengeul zijn ze kritisch. Stroot: Eigenlijk maken ze vooral plannen om de nieuwbouwhuizen veilig te stellen, want die komen inderdaad hoog te liggen. Maar wij liggen veel lager en door die daling in de Rijn, stijgt het water bij ons volgens de modellen met 2 cm. Wijers is pessimistischer. Hij heeft een studie gemaakt van de verwachte waterstanden en is ervan overtuigd dat het met tientallen centimeters kan stijgen.

'Ik voel me in de steek gelaten'

Bewoners vechten samen met Stichting Kloppend Stadshart en Milieudefensie nog steeds tegen de nieuwbouwplannen. Ondertussen voeren ze al anderhalf jaar lang gesprekken met projectontwikkelaar Kondor Wessels over maatregelen om de bestaande huizen ook te beschermen tegen eventuele waterschade. Stroot: Ik voel me sowieso in de steek gelaten door de gemeente. Die moet er zijn voor haar burgers, maar wij moeten het vooral zelf allemaal oplossen.” De bewoners hebben adviesbureau Arcadis ingeschakeld om hun te laten weten wat voor maatregelen ze moeten nemen om hun huizen tegen waterschade te beschermen. Die berekende dat de totale kosten daarvoor uitkomen op meer dan een miljoen euro.

In het Deltaprogramma 2021 staat dat water leidend moet zijn voor beleid. Maar toch worden besluiten vooral lokaal genomen door gemeentes. Met de woningnood en de druk op gemeentes om het tekort aan woningen op te lossen, zijn er op veel meer plekken in Nederland omstreden projecten

Uitleg

Een uiterwaard is een strook land langs een rivier tussen de lagere zomerdijk en de hogere winterdijk die bij een hoge waterstand onder water loopt. In 2007 trad het besluit Ruimte voor de Rivier in werking. Met veertig verschillende soorten maatregelen, waaronder het verleggen van dijken en het vergroten en verdiepen van uiterwaarden, moest de afvoer- en bergingscapaciteit van de rivieren vergroot worden. Aanleiding voor deze maatregelen waren de extreem hoge waterstanden in de grote rivieren in 1993 en 1995 en de dreiging van overstromingen die dat met zich meebracht. In het kader van Ruimte voor de Rivier is de afgelopen 10 jaar op vergelijkbare plekken (én in het gebied zelf) langs de rivier 2,5 miljard euro geïnvesteerd om ruimte voor het water te maken in de uiterwaarden. Het verruimen van de uiterwaarden is nodig om de veiligheid van Nederland te garanderen.