"Beslissingen moeten rationeel worden genomen, want we doen onverstandige dingen zodra er emotie in het spel is. Dat is hoe veel mensen nog altijd denken", stelt Bakker, die onderzoek doet naar politieke psychologie. "Ratio en emotie scheiden kán alleen helemaal niet. Ook niet bij politieke keuzes; je eerste reactie is altijd emotioneel."

Doordat emotie bij iedereen meespeelt, zijn er ook voor iedereen dezelfde valkuilen. Zo kun je bijvoorbeeld té betrokken raken bij een politicus. "Dan ga je 'gemotiveerd redeneren', en steun je blindelings elk standpunt dat diegene verkondigt. Zelfs als het tegen je belangen ingaat, redeneer je dit weg vanwege je goede gevoel over de politicus of partij."

Het gevaar dat je voor misinformatie valt, ligt dan ook op de loer als je favoriete politicus iets vol overtuiging brengt. Je vertrouwt er simpelweg op dat diegene de waarheid spreekt. "Zeker bij moeilijke onderwerpen zoals klimaat en stikstof is het lastig een open blik te houden, omdat de gemiddelde burger hier zelf niet genoeg van afweet."

"Het is een basaal psychologisch mechanisme dat heel verleidelijk is, in allerlei contexten. Het werkt ook bij politici over wie je negatief bent: als zij iets zeggen, bedenk je automatisch tegenargumenten", aldus Bakker.

Blind voor de inhoud

Het mechanisme is goed te zien in een experiment dat de universitair hoofddocent een paar jaar geleden deed in Amerika. "Republikeinse en democratische kiezers kregen stellingen voorgelegd over onderwerpen zoals internationale handel, waar weinigen al een mening over hebben. Bij de stellingen stond dat er discussie was over het thema. Daarna werd hetzelfde standpunt bij de ene groep aan de republikeinse partij toegeschreven, en bij de andere aan de democratische. De meeste mensen gingen blind af op het standpunt van 'hun' partij."

Het gevaar dat je voor misinformatie valt, ligt dan ook op de loer als je favoriete politicus iets vol overtuiging brengt. "Zeker bij moeilijke onderwerpen zoals klimaat en stikstof is het lastig een open blik te houden, omdat de gemiddelde burger hier zelf niet genoeg van afweet."

Het mechanisme speelt overigens niet alleen bij mensen die minder goed in de materie zitten, zegt Bakker. "Je zou denken dat vooral mensen met weinig politieke kennis er vatbaar voor zijn, maar het is eerder omgekeerd. Juist de mensen die het best geïnformeerd zijn, voelen zich erg met hun partij verbonden. Hun overtuigingen maken deel uit van hun identiteit. Ze luisteren hierdoor niet meer objectief. Dat is jammer, omdat dit vaak juist betrokken burgers zijn die meedoen en zich uitspreken."

Extreme posities

Gemotiveerd redeneren is een zelfversterkend mechanisme, vooral bij extremen. Veel politici gaan weleens kort door de bocht met een onderwerp, maar er zijn ook partijen die een stap verder gaan. "We leven in een tijd waarin waarheid onderdeel wordt van de politiek. Sommige partijen trekken alles in twijfel. Zo kun je als kiezer verstrikt raken in een cirkel van misinformatie. Als een partij een extreme positie inneemt, raak je als kiezer steeds verder van de rest verwijderd én ga je je sterker identificeren met de partij. Tegenargumenten komen dan niet meer aan."

Ook bij een meer gematigd politicus als Pieter Omtzigt is gemotiveerd redeneren overigens een risico. Hij had al een grote aanhang verzameld voordat zijn partijprogramma was gepubliceerd. "Het kan zijn dat mensen straks hoe dan ook achter hem blijven staan, simpelweg omdat ze in hem geloven", zegt Bakker. Toch is er een limiet. "Als je gevoel over de persoon niet meer klopt met je gevoel over de standpunten, ontstaat er een intern conflict. Naarmate er meer bekend wordt, kan de steun voor Omtzigt dan ook afnemen."

Zeker als je je erg identificeert met een partij, kan het lastig zijn om het mechanisme te slim af te zijn, zegt Bakker. Toch kun je je volgens hem tegen het mechanisme wapenen. "Neem op zijn minst waar dat het gebeurt, en bevraag jezelf als je een standpunt direct overneemt. Zo loop je niet blind achter een partij aan."

Gecreëerde tweestrijd

In landen met een tweepartijenstelsel is volgens Bakker meer kans op gemotiveerd redeneren. En hoewel onze Tweede Kamer op dit moment zeventien partijen telt, lijkt het soms hier ook alsof we weinig keuze hebben. Zo sturen politici in campagnetijd vaak op een tweestrijd aan, en wordt in veel talkshows en tv-debatten vaak ook voor deze vorm gekozen. Een slechte zaak, vindt de onderzoeker. "We geven disproportioneel veel aandacht aan uitersten. Zo krijgen mensen het gevoel dat ze alleen daartussen kunnen kiezen."

"We doen alsof iedereen het constant fundamenteel met elkaar oneens is, terwijl er een grote, gematigde middengroep is die politieke vraagstukken best complex vindt en openstaat voor nuance", zegt Bakker. Hij pleit daarom voor meer echte aandacht voor inhoud. "Heb het er bij NSC niet alleen over of Omtzigt een goede premierskandidaat is, maar heb het over zijn ideeën. Mensen kunnen veel meer nuance aan dan ze nu voorgeschoteld krijgen, maar daar moet wel de tijd voor worden genomen."

Negatief frame

Is het niet jammer dat we ons zo door emotie laten leiden? "Nee, dat negatieve frame is onterecht. Mensen kunnen ook hoop, enthousiasme en verbinding ervaren. Boosheid kan zorgen dat mensen zich inzetten voor verandering", zegt Bakker. "Of je het nou leuk vindt of niet: emoties zijn onderdeel van de democratie. Maar het is wel goed als mensen zich bewuster worden van die processen."