Honderden personen delen in deze chatgroepen hun ervaringen met deurwaarders en incassobureaus. Ze vragen hoe ze een uithuiszetting of loonbeslag kunnen voorkomen. In enkele gevallen wordt naar persoonsgegevens van deurwaarders gezocht of opgeroepen tot geweld. Ondertussen verdienen de oprichters van deze Telegram-groepen vaak geld door cursussen, voorbeeldbrieven of neppaspoorten te verkopen.

"Ik denk dat het tijd wordt voor het Openbaar Ministerie om hier eens zorgvuldig naar te kijken", zegt Jan Brouwer, hoogleraar algemene rechtswetenschap aan de Rijksuniversiteit Groningen. "Te veel mensen worden slachtoffer van de sturing binnen deze autonome groepen. Er zijn te veel mensen die niet goed nadenken, op het verkeerde been worden gezet en uiteindelijk worden geconfronteerd met deurwaarders en onbetaalde belastingen", legt Brouwer uit. "Opruien is een strafbaar feit. En kort gezegd komt het erop neer dat zij oproepen tot het begaan van strafbare feiten ten opzichte van de overheid."

Pointer verzamelde en analyseerde bijna 100 duizend berichten uit 7 openbare en 5 besloten Telegram-groepen. De oudste berichten komen uit februari 2021, en de data is eind augustus 2023 verzameld.

Wat is autonomie en soevereiniteit?

De leden in deze Telegram-groepen geven elkaar advies hoe je autonoom of soeverein kunt worden. Hoe kun je met zo min mogelijk invloed van de overheid je leven leiden? Dat kan heel klein beginnen: niet meer stemmen, of brieven sturen naar overheidsinstanties om jezelf onafhankelijk te verklaren. De milde vorm van deze onafhankelijkheid wordt vaak autonomie genoemd.

Maar de meest fanatieke leden (de soevereinen) gaan zover dat ze vinden dat de Nederlandse wet- en regelgeving niet meer op hen van toepassing is. Zij betalen geen belasting of rekeningen van bedrijven. In enkele gevallen roepen ze hun eigen woning eenzijdig uit tot ambassade.

Ambtenaren komen hierdoor regelmatig in de knel, omdat zij onmogelijke verzoeken krijgen van autonome burgers, zo blijkt uit een rondgang door Pointer. Vijftien gemeenten laten weten dat ambtenaren regelmatig onmogelijke verzoeken krijgen van autonome (of soevereine) burgers die geen belastingen of heffingen meer willen betalen aan de gemeente. Het gaat vaak om enkele tientallen burgers per gemeente. In Amersfoort is onlangs een speciale pagina op de gemeentelijke website gepubliceerd waarop informatie staat over de (on)mogelijkheden van autonoom burgerschap.

Soevereiniteit en autonomie wordt ook omgeven met complottheorieën. Zo zou voor elke Nederlander een geboortetrust van 1,5 miljoen euro zijn opgericht. Nederlanders zouden erfgenaam zijn van Nederland als bedrijf en zodoende recht hebben op een erfenis van 1,5 miljoen per persoon. Zo’n 8.600 Nederlanders stuurden de belastingdienst een brief om dat geld op te eisen. In februari 2022 maakte de rechter een einde aan dat idee: dat geboortetrust bestaat niet. "Er bestaat geen wettelijke regeling over een geboortetrust, zoals eisers die voor ogen hebben. Zij hebben dus ook geen financiële aanspraak van € 1.500.000,- op die geboortetrust en al helemaal niet op enige uitkering van de Belastingdienst of enig ander overheidsorgaan", aldus de rechtbank Midden-Nederland.

Wat doen ze daar?

Hoewel soevereiniteit in de praktijk niet haalbaar is en er veel misinformatie rondgaat, blijven de Telegram-groepen in ons onderzoek gestaag groeien. Sinds 2021 groeit het aantal leden met ongeveer 4 á 5 accounts per dag. Dagelijks worden iets meer dan 100 berichten gedeeld. Er is een groeiende aandacht en interesse voor deze sociale beweging. Maar wat gebeurt er allemaal in zo’n groep?

Het eerste dat opvalt, is dat er ontzettend weinig overlap van leden is in de 12 onderzochte groepen. Dat komt grotendeels door het strenge beleid van de groepsbeheerders. Zodra zij merken dat een account in meerdere groepen actief is, dan wordt dat account uit de groep verwijderd. In ons eigen onderzoek is dat ook meerdere keren gebeurd.

Maar leden van deze groepen vertrekken ook vaak uit eigen beweging. We hebben van 1.600 accounts geturfd wat zij als eerste doen zodra ze in een autonomen-groep binnenkomen. Ongeveer een kwart van de nieuwe leden, verlaat het gesprek onmiddellijk. Maar tegenover de vertrekkende leden staat een groep van iets meer dan 20 procent die gelijk een vraag stelt. Hoe kunnen zij soeverein of autonoom worden?

Cursussen en extremisme

Deze groepen zijn zo opgezet dat iedereen de vragen van nieuwkomers kan beantwoorden. Maar in 859 berichten worden de vragenstellers – voornamelijk door de oprichters van deze groepen – gewezen op cursussen of voorbeeldbrieven; vaak tegen betaling. Ook worden diplomatieke neppaspoorten en ambassadeborden aangeboden waarmee leden hun vermeende onafhankelijkheid van de overheid kunnen uiten. De belofte van de aanbieders luidt vaak hetzelfde: je hoeft je niet meer aan de Nederlandse wet- en regelgeving te houden, en daarmee ook geen belastingen meer te betalen.

Er wordt ook regelmatig advies gegeven in de Telegramgroepen. In 115 gevallen hebben we berichten kunnen categoriseren als 'advies'. Zo stelt iemand: "Je moet altijd aangifte doen, anders krijg je boetes omdat je nog als natuurlijk persoon geregistreerd staat." Een ander geeft advies over stemmen: "Neem je stembiljet in ontvangst en ga weg, als je dat niet doet dan zou eventueel iemand anders jouw stembiljet in kunnen vullen." Zo dienen de Telegramgroepen ook als een vraagbaak over autonomie.

De redactie van Pointer heeft een diplomatiek neppaspoort besteld bij een van de aangeraden webshops. Voor 160 euro ontvang je een luxe verpakking vol nietszeggende documenten en een document dat een paspoort moet voorstellen. Je moet daar zelf je naam invullen en een pasfoto inplakken.

De verkoop van deze alternatieve identiteitsbewijzen is 'onwenselijk, maar niet strafbaar', antwoordt een woordvoerder van de politie op vragen van Pointer. "Het gaat niet om vervalste identificatiemiddelen, maar om fantasiedocumenten die in geen geval gelijkend zijn aan officiële documenten. Het is niet verboden om deze fantastierijbewijzen, -paspoorten en andere id-middelen voorhanden te hebben, maar wel om je mee te legitimeren."

"De politie wordt steeds vaker geconfronteerd met personen die zichzelf soeverein verklaren", aldus de politiewoordvoerder. "We komen in het politiewerk gerelateerde strafbare feiten tegen als rijden zonder rijbewijs, voertuig niet verzekeren, niet legitimeren, geen belasting betalen, boetes niet betalen."

"Iedereen in Nederland is vrij om te denken wat hij of zij wil. Sterker nog, het is van belang voor een gezonde democratie dat mensen kritiek kunnen hebben op de overheid en het overheidsbeleid. Personen die zich soeverein verklaren stellen dat de Nederlandse overheid geen legitieme macht over hen uitoefent en dat de Nederlandse wet- en regelgeving niet op hen van toepassing is. Het handelen naar het soevereine gedachtegoed is in sommige gevallen strafbaar."

Er lijkt in veel gevallen geen ontsnappen aan. Sommige leden komen al met schulden in zulke groepen. En omdat het praktisch onmogelijk is om autonoom te worden (en daardoor te ontkomen aan het betalen van zulke schulden), lopen de kosten alleen maar hoger op. We vinden drieduizend berichten van 269 unieke accounts waarin concreet wordt gesproken over onder andere deurwaarders, uithuisplaatsingen en loonbeslag.

De groep mensen die autonoom wil worden – en daarmee ook de groep die diep in de schulden raakt – wordt volgens hoogleraar Jan Brouwer steeds groter. "De schattingen lopen uiteen tussen de 10 en 20 duizend mensen. Dat zijn langzamerhand een heleboel slachtoffers. Dus ja, dan is het wel zaak om daar eens goed onderzoek naar te doen", zegt Brouwer, die vindt dat het Openbaar Ministerie moet onderzoeken of dit strafbaar is.

Tot nu toe is er bij het OM nog geen voorbeeld van vervolging voor het aanbieden van dergelijke cursussen en materialen, blijkt uit navraag door Pointer. Ook kan het OM niet vooruitlopen op mogelijke vervolgingen of de strafbaarheid van dit soort zaken.

De Algemene Inlichtingen- en Veiligheidsdienst (AIVD) maakt zich zorgen over de mogelijkheid op ontsporend geweld onder de meest extreme leden van deze groepen. Zeker nadat eind 2022 in Duitsland 25 leden van een rechtsextremistische groep, de zogeheten Reichsbürger, werden opgepakt. Zij erkennen de Duitse overheid niet en gingen daarin zo ver dat zij een gewapende bestorming op het Duitse parlement hadden gepland. In de Telegram-groepen in ons onderzoek wordt nauwelijks over Reichsbürger of rijksburgers gesproken.

Wat wel zorgen baart, zijn zo'n 50 berichten over het burgerarrest. Deze groepsleden stellen dat zij bijvoorbeeld een deurwaarder mogen arresteren en tijdelijk vasthouden. Ook worden er pogingen gedaan om de adressen van deurwaarders te achterhalen, zodat groepsleden verhaal kunnen halen bij deze personen.

De AIVD beschrijft eveneens in haar laatste rapportage hoe soevereinen in zo’n situatie zich tot geweld kunnen wenden. "Wanneer zij dus geconfronteerd zullen worden met boetes omdat zij geen belasting meer willen betalen of bijvoorbeeld uit huis worden gezet omdat zij weigeren de huur of hypotheek te betalen, zou dit tot confrontaties kunnen leiden. Het is de vraag wat er dan gebeurt."