Uitzichtloos

"De belangrijkste drijfveer achter migratie is de kans op werk," vertelt Mutaizibwa. "In migranten hun eigen landen is het al jaren moeilijk aan het werk te komen. Dus zelfs als ze in een ander land het moeten doen met een reeks losse klussen, ze kunnen tenminste aan het werk en een inkomen verdienen."

In de door ZAM onderzochte landen (Cameroon, Nigeria, Oeganda, Kenia en Zimbabwe) ligt het aandeel jongeren (15-24) dat niet werkt of naar school gaat relatief hoog. Volgens de Internationale Arbeidsorganisatie gold dit in 2019 voor meer dan een derde (36 procent) van jonge Nigerianen en zo’n één op de tien (11 procent) Oegandese jongeren. Ter vergelijking: in Nederland ging het om 4 procent.

Geïnterviewde jongvolwassenen beschrijven hun regeringen veelal als repressief en "uit de staatskas etend." Van ondervraagde Oegandese jongvolwassenen zou "9 op de 10 verhuizen naar het Westen als ze de kans hadden," zegt Mutaizibwa. "Dat was vrij schokkend. Zij hebben de hoop op een toekomst in eigen land verloren."

In de praktijk proberen mensen daarom toch te verhuizen, ondanks het feit dat mensen die de reis niet afmaken of die teruggestuurd worden er vaak nog slechter aan toe zijn dan voorheen. Veelal proberen ze het na terugkomst nog een keer.

En met reden. Gemiddeld sturen migranten zo'n 15 procent van hun inkomen naar huis terug. Dit geld voorziet in een belangrijk deel van het onderhoud van familie. Het geld dat mensen naar hun thuisland stuurden bedroeg in 2022 een recordbedrag van $647 miljard wereldwijd. Dat is meer dan drie keer zoveel als officiële ontwikkelingshulp (ODA), wat $204 miljard was – en dat is nog inclusief de kosten van het opvangen en verwerken van asielaanvragen. Naar de vijf landen die ZAM onderzocht werd in totaal zo’n $29 miljard overgeboekt. Mutaizibwa: "Van dat geld worden huizen en bedrijven opgebouwd in herkomstlanden."

Ontwikkelingshulp

In de partijprogramma’s van centrum- en linkse partijen in Nederland kom je relatief vaak de intentie tegen om met ontwikkelingshulp de armoede aan te pakken, om indirect migratie te verminderen. In de praktijk verminder je met ontwikkeling niet het migratieniveau. Vaak zie je dat als landen rijker worden er juist meer mensen vertrekken.

Mutaizibwa plaatst daar een kanttekening bij. "Uiteindelijk willen mensen het liefst bij hun familie en gemeenschap zijn. Als regeringen functioneren en verantwoording afleggen aan het volk, zie je op den duur verandering. Dan zijn de economie en het toekomstbeeld beter in eigen land. Dan kunnen jongeren die in het buitenland hebben gestudeerd of gewerkt terugkomen en een leven opbouwen."

"In sommige opzichten kan ontwikkelingsgeld betekenisvol zijn," vertelt de journalist, "maar er is weinig follow-up, weinig verantwoording. Als je simpelweg geld geeft aan corrupte leiders, dan stelen ze dat geld gewoon. Een voorbeeld is Zuid-Soedan. Na de onafhankelijkheid in 2011 kreeg het een heleboel ontwikkelingsgeld, en veel daarvan is gestolen. Dit is een van de armste landen in Afrika, maar regeringsleiders kochten in buurlanden voor miljoenen aan huizen in dure wijken. Veel geld is naar buitenlandse rekeningen verdwenen."

EU knijpt een oogje dicht

Het ZAM-onderzoek gaat ook in op het feit dat veel mensen blijven steken in Noord-Afrikaanse landen. Bij gebrek aan legale manieren om in Europa te werken, zijn migranten vaak op smokkelaars aangewezen. En de miljarden die Europa uitgeeft om migratie tegen te gaan, komen terecht bij landen als Libië, dat sinds 2017 een EU-gesponsorde deal heeft met Italië. Zo’n $700 miljoen heeft de EU naar eigen zeggen in de laatste jaren aan Libië gegeven voor migratiegerelateerde zaken. En dat is nog maar één van de deals met grenslanden.

Met migratiedeals kan Europa de mensenrechtenschendingen uitbesteden die een dichtere grens mogelijk maken, zo constateerde de Verenigde Naties (VN) eerder dit jaar. In een rapport stelde de VN vast dat Libië hiervoor "misdaden tegen de menselijkheid" inzet. "Het staat buiten kijf dat de aanzienlijke inkomsten uit de grootschalige uitbuiting van kwetsbare illegale migranten de motivatie vormen voor het voortzetten van de genoemde schendingen," schrijft de VN in een vernietigend rapport.

Het VN-rapport over Libië spreekt van marteling, mensenhandel, moord en financiële en seksuele uitbuiting. Ook zijn er "weinig aanwijzingen dat er zinvolle stappen worden ondernomen om deze verontrustende koers te wijzigen." Toch is de deal met Libië vorig jaar vernieuwd, zonder aanpassingen.

Verantwoording

"Het is zo gek," zegt Mutaizibwa. "Slechte regeringen en corrupte leiders zijn verantwoordelijk voor de erbarmelijke staat van hun landen en zijn de reden dat zoveel mensen proberen weg te komen. Maar de familie van die mensen vliegt eerste klas naar steden als Londen om luxeproducten te kopen in dure winkels. Ze hebben onze landen geplunderd, ontwikkelingsgeld gestolen, en jullie rollen de rode loper voor ze uit."

"Als je claimt de grondoorzaak te willen aanpakken van waarom burgers hoop verliezen en emigreren: de grondoorzaak ligt bij die regeringsleiders."