“Deze waardes zijn echt gigantisch hoog”, concludeert toxicoloog Jacob de Boer, die voor Pointer naar de meetresultaten keek. “Dit is de hoogst gemeten PFOS-vervuiling in Nederland, na vliegbasis Leeuwarden.” Hij geeft aan dat de vervuiling erger is dan rond de industrieterreinen van Chemours in Nederland en 3M in België. De metingen dateren uit 2019 en 2020, maar Defensie bracht de waardes niet eerder naar buiten. Wel hebben ze in 2022 melding gemaakt van de verontreiniging bij de toezichthouder, de Inspectie Leefomgeving en Transport (ILT).

Defensie wist al in 2013 van vervuiling

Uit een rapport in opdracht van Defensie zelf blijkt dat ze in 2013 al wisten dat er een PFOS-verontreiniging was op de vliegbasis. “Ter plaatse van de brandweeroefenplaats is in de vaste bodem en het grondwater een verhoogde concentratie aan PFOS aangetoond,” is de conclusie van het rapport.

Toezichthouder ILT bracht in 2022 ook de gemeente Gilze en Rijen op de hoogte. De gemeente heeft dit niet met de inwoners gedeeld.

Eerder dit jaar werd rond vliegbasis Leeuwarden een ernstige PFOS-verontreiniging gevonden in het water rondom het Defensieterrein. De omwonenden mogen niet zwemmen in het water, het wordt afgeraden om je tuin ermee te besproeien en om huisdieren van het water te laten drinken. De vraag is nu of het water rondom vliegbasis Gilze Rijen ook vervuild is.

PFOS ook in de waterbodem aangetroffen

Waterschap Brabantse Delta geeft aan dat ze geen metingen hebben van het water om de basis heen. Wel hebben ze in 2020 in de Groote Ley, een water dat vlak langs de basis loopt, in de waterbodem een verhoogde concentratie PFOS gevonden. Het waterschap kwam per toeval achter de verhoogde PFOS-waarde in de bodem: ze wilden de sloot uitbaggeren en deden daarom een standaard meting.

De meeste PFOS vonden ze op een meetpunt pal naast de vliegbasis. “Dit is opvallend, omdat PFOS in de waterbodem in het landelijk gebied zelden de norm overschrijdt,” licht een voorlichter toe. Toch startte het waterschap geen onderzoek. Het verontreinigde slib uit de sloot hebben ze laten afvoeren naar een speciaal depot.

Inmiddels is de situatie veranderd. Het waterschap Brabantse Delta heeft gezien hoe de situatie in Leeuwarden zich heeft ontwikkeld en is nu een nieuw onderzoek gestart. Ze hebben op meerdere punten in het water rond de vliegbasis waterbodemmetingen uitgezet. Ze verwachten de resultaten binnen enkele maanden. Mochten ze opnieuw PFOS in de waterbodem aantreffen, gaan ze ook metingen doen in het water.

Ook 11 andere Defensieterreinen verontreinigd

Gilze Rijen is niet het enige Defensieterrein dat verontreinigd is. Uit een document van toezichthouder ILT blijkt dat er nog 11 andere terreinen in Nederland zijn, waar hoge concentraties PFOS in de bodem zijn gemeten. Hier is jarenlang gespoten met PFOS-houdend blusschuim. Op de meeste van deze terreinen mag nu geen schop de grond in zonder toestemming van de toezichthouder.

Vier verontreinigde terreinen liggen in Gelderland: Artillerie Schietkamp ’t Harde, Infanterie Schietkamp Harskamp, vliegbasis Deelen en Complex Groot Heidekamp in Arnhem.

Naast Gilze Rijen liggen er nog drie Defensieterreinen in Noord-Brabant: Eindhoven, Volkel en Woensdrecht. Verder gaat het om vliegbasis De Kooy in Den Helder, voormalig militair oefenterrein Bathmen in Overijssel en voormalige vliegbasis De Peel in Limburg. Eerder dit jaar werd al bekend dat vliegbasis Leeuwarden ernstig is verontreinigd met PFOS, net als het oppervlaktewater om de vliegbasis heen.

Reactie staatssecretaris Van der Maat: "we blijven de situatie monitoren"

“Die vervuiling in Gilze-Rijen hebben we in beeld. Die nemen we serieus, net als in Leeuwarden en op de andere terreinen”, zegt demissionair staatssecretaris Van der Maat in een reactie. “Het is een groot probleem en het is een grote opgave voor Defensie.” Het ministerie wacht nu op een handelingskader van het ministerie van Infrastructuur en Waterstaat, voor ze met saneren kunnen beginnen. “We hopen dat het handelingskader er snel is, zodat wij weten hoe we moeten afgraven, waar we het naartoe kunnen brengen, hoe we het schoon kunnen maken en of we dat zelf moeten doen of dat anderen dat moeten doen”, aldus Van der Maat. “Zodra wij met een schop de grond in kunnen, zullen we dat ook doen.” Ondertussen blijven ze de situatie op alle terreinen monitoren. Daarnaast neemt het ministerie op dit moment ‘over de volle breedte’ de eigen inkooporganisatie onder de loep. Waar mogelijk kopen ze geen producten meer in waar PFAS in zit.

Ook extra wateronderzoek bij Woensdrecht, Eindhoven, Volkel en De Peel

Waterschap Brabants Delta laat Pointer weten dat ze ook extra metingen in de bodem gaan doen in de wateren rondom vliegbasis Woensdrecht. Ook daar hebben ze in 2020 in een sloot grenzend aan de vliegbasis, PFOS gevonden in de waterbodem. Uit voorzorg is ook waterschap AA en Maas deze maand gestart met watermetingen rondom vliegbasis Volkel en De Peel. Ze hebben eerder een PFOS-overschrijding gevonden op 1 meetpunt in de waterbodem naast vliegbasis Volkel, maar de analyse was toen dat de PFOS niet van de vliegbasis kwam. Deze zomer wordt meer duidelijk over de situatie daar. En in Eindhoven gaat waterschap De Dommel dit jaar extra metingen doen rondom de vliegbasis.

Over het algemeen meten waterschappen nog nauwelijks stoffen als PFAS en PFOS. Er is een meetnetwerk met 10.020 meetpunten door heel Nederland. In 2022 werd er slechts bij 142 punten, dus 1,4 procent van het totaal, getest op vier PFAS-stoffen. Op hoeveel meetpunten in 2023 op PFAS-stoffen is getest is nog onbekend.

Vliegveld Twente ook vervuild met PFOS

Inmiddels is ook op voormalig vliegbasis Twente, nu geen eigendom meer van Defensie, op twee plekken in het water een verhoogde concentratie PFOS gevonden. In beide gevallen ver boven de norm. Dat er PFOS op vliegveld Twente in de grond zit, was bij de huidige eigenaren al bekend. Maar hoe ernstig de vervuiling is, is nooit goed onderzocht. Zo is er nabij de brandweerkazerne wel bodemonderzoek gedaan, maar daarbij is de verontreiniging niet geheel in kaart gebracht. Volgens een woordvoerder van de gemeente Enschede, dat samen met de provincie eigenaar is van het terrein, was dit ‘te kostbaar’. De provincie en gemeente gaan nu wél verder onderzoek doen op het voormalige defensieterrein, om de mate van vervuiling en de bron te achterhalen.

Het zou kunnen gaan om een historische vervulling door het blusschuim dat jaren geleden op het terrein is gebruikt, maar ook om een actieve vervuiling. Dan is de vervuiling (deels) afkomstig van 1 of meer bedrijven die nu op het terrein zitten. Waterschap de Vechtstromen heeft inmiddels vastgesteld dat de verontreinig ook buiten de hekken van het terrein zit: in 1 water naast de voormalige vliegbasis is ook een verhoogde concentratie PFOS is aangetroffen. Ook het waterschap is nu een extra onderzoek gestart in de wateren rondom het vliegveld.

Het opruimen kost Defensie miljoenen euro's

Defensie laat weten dat ze op termijn alle terreinen willen gaan saneren. Ze wachten echter nog op een handelingskader van het ministerie van Infrastructuur en Waterstaat. Het opruimen van de vervuilde grond gaat naar verwachting tientallen miljoenen euro’s kosten. Voor voormalig vliegbasis Soesterberg liggen de saneringsplannen nu klaar. Om de vervuiling op te ruimen moet dit voormalig Defensieterrein, waar de provincie woningen wil bouwen, eerst gesaneerd worden voor 23,5 miljoen euro.

Luister hier de radio-uitzending van Pointer. Bekijk hieronder de uitzending 'Het PFAS-probleem' terug: