Toon de samenvatting
Een groep Nederlanders in Rusland en Oekraïne verspreidt desinformatie voor het Kremlin. Via blogs, video’s en sociale media sturen ze Russische propaganda naar hun thuisland. Eén van hen, Pascal Hillebrand, vecht als soldaat mee in de Russische invasie, schrijft hij op sociale media. “Geen idee wat er komen gaat, maar één ding staat vast. Ik ga me geen krijgsgevangene laten maken."
Pascal Hillebrand (44) uit het Zeeuwse Axel zit gebukt in een loopgraaf. Hij draagt een legerhelm. Op z’n voorhoofd zijn diepe rimpels te zien. Niet goed, gebaart hij terwijl hij droevig de selfiecamera van zijn telefoon in kijkt. Boven hem liggen zandzakken en planken. Secondenlang is het doodstil. Tot Hillebrand opeens schrikt van een knal in de verte en de camera wegdraait. Twee seconden later is het fluitende geluid van een inkomend projectiel te horen. Boem! Een flinke inslag dichtbij zijn positie laat de grond schudden. Om hem heen regent het klonten modder.
“Overal rook en stof. Rennen zo hard mogelijk”, schrijft Hillebrand begin augustus over de gebeurtenis op zijn VK-pagina (een Russische versie van Facebook) aan zijn volgers. “Een drone had onze positie gevonden en werd gebruikt om mortiervuur te corrigeren. Een meter of vijf voor mijn maat een inslag. Een schreeuw. Om me heen opspattende grond en het gesuis van scherven. Ik was heel. Terug het bos in, want daar is nog een put. Still alive and kicking!!! From Donbas with love.”
'Recht op z’n kont’
Zes jaar geleden stapte Hillebrand halsoverkop met z’n gezin de auto in om naar de Donbas te vertrekken, het gebied dat de provincies Donetsk en Loehansk in het oosten van Oekraïne behelst en waar pro-Russische separatisten gesteund door Rusland vechten tegen het Oekraïense leger.
Hij had geen tijd om z’n huis te verkopen, hij wilde weg, vertelt Hillebrand in een interview met Donbas Rose, een pro-Russisch videokanaal van Nederlandse bodem. Waarom zo’n haast? “Ik had het gehad met de politieke leiders die overal oorlog voeren met belastinggeld”, zegt hij in het interview. “Families worden vermoord met geld dat ik heb betaald aan de overheid. En ik wilde niet meer betalen.”
Hillebrand, in Nederland chauffeur bij een transportbedrijf, heeft militaire ervaring. Vier jaar was hij onderdeel van het Nederlandse leger. Waaronder zes maanden als NAVO-soldaat in Bosnië. "Ik verliet het leger met ruzie. Ik deed dingen die een soldaat niet hoort te doen. Maar daar wil ik niet verder op ingaan”, laat hij de interviewer weten. “Ik heb m’n huis achtergelaten. Ik weet dat vrienden zijn bezocht door de politie. Ze willen weten waar ik ben. Ze willen hun geld. Maar dat krijgen ze niet. Dan moeten ze hier komen, met een vest aan.”
In 2017 sluit hij zich na zijn verhuizing direct aan bij de DPR, de pro-Russische strijdkrachten van de Volksrepubliek Donetsk, om de wapens op te pakken tegen het “fascistische” Oekraïense leger. Of hij gevochten heeft wil hij in het interview dan niet laten weten. “Oorlog is oorlog”, sluit hij af. Nu is hij daar meer open over.
Op zijn VK-pagina beschrijft hij afgelopen juni hoe hij maandenlang met een verrekijker “vijandelijke voertuigen” in de gaten heeft gehouden in het niemandsland tussen de twee legers nabij Avdiivka, een stad in de regio Donetsk waar veel gevochten wordt. “Eindelijk resultaat! Tijdens observatie een BMP (gevechtsvoertuig, red.) gespot. Wapen in orde gemaakt en toen die hufter (…) een cadeautje gestuurd. 4,5 kg TNT recht op z’n kont.”
Groep Nederlanders
Buiten zijn tijd bij het rebellenleger zet Hillebrand zich ook in voor Rusland, blijkt uit onderzoek van Pointer. Hij probeert de publieke opinie over het MH17-onderzoek te beïnvloeden, wordt ingezet als zogenaamde “internationaal toezichthouder” bij Russische schijnverkiezingen in Oost-Oekraïne en verspreidt misinformatie via blogs, sociale media en alternatieve kanalen.
En hij is niet de enige, blijkt als we in zijn netwerk duiken. Hillebrand is onderdeel van een groep Nederlanders in Oekraïne en Moskou die via eenzelfde patroon propaganda verspreiden voor het Kremlin. Ze beginnen met blogs en sociale media, noemen zichzelf dan opeens onafhankelijk journalist, om vervolgens als zogenaamd toezichthouder te worden ingezet bij verkiezingen. En tenslotte worden ze door Russische media als “deskundigen” opgevoerd om de propaganda een zweem van geloofwaardigheid te geven.
Via zelf opgezette Telegram-kanalen, Facebook-groepen en Nederlandse pro-Russische media als De Andere Krant en uitgeverij De Blauwe Tijger weten ze hun boodschap onder duizenden Nederlanders te verspreiden.
Campagne
Op het moment dat Hillebrand in 2017 met zijn gezin in de auto stapt om naar de Donbas te rijden, is Ronald van Amerongen (66) al een campagne begonnen om de publieke opinie in Nederland te sturen. “De retoriek is dat Rusland Oekraïne is binnengevallen. En dat is gewoon onzin, dat is gewoon niet gebeurd. De bevolking hier is in opstand gekomen”, vertelt hij in 2017 in een video van Novini, een pro-Russische website van Nederlandse bodem.
Van Amerongen, een automonteur uit Zaandam, ging voor het eerst vijftien jaar geleden naar Oekraïne toen hij een goedkope tandarts zocht. Tijdens dat bezoek ontdekte hij hoe mooi de vrouwen er zijn, vertelt hij in een interview met een onofficieel informatiecentrum voor Perevalsk en Alchevsk. “In Nederland is het erg moeilijk om een vrouw te vinden met lang en verzorgd haar. In Oekraïne zien vrouwen eruit als supermodellen. En vanaf dat moment besloot ik op zoek te gaan naar een vrouw uit Oekraïne.” Twee jaar later ontmoet hij Zhenya, en in 2012 verhuist hij met haar naar Perevalsk, een stad in Loehansk.
‘Berichten uit Donbas’
In 2015 sluit Van Amerongen zich aan bij een blog met pro-Russische berichten onder de naam Southfront Dutch. Een Nederlandstalige versie van een desinformatie- en propagandakanaal dat werd aangestuurd door de Russische overheid. Op het blog wordt onder meer geschreven over MH17 (“Neergeschoten in opdracht van Kiev”) en de oorlog in Oost-Oekraïne (“tegen de Nazi's van Kiev”).
Van Amerongen heeft dan al een YouTube-kanaal onder de naam “Berichten uit Donbas”, waar hij onder meer pro-Russische video’s maakt met zijn vrouw. Onder dezelfde naam begint hij een Telegram-kanaal, dat nog altijd een centrale rol speelt in de verspreiding van pro-Russische desinformatie.
Twee jaar later geeft hij een interview aan Blauwe Tijger, een Nederlandse uitgeverij die door de Nationaal Coördinator Terrorismebestrijding en Veiligheid (NCTV) “een doorgeefluik van anti-overheidspropaganda, nepnieuws en complottheorieën” wordt genoemd. En neemt hij een gesprek op met de Britse misinformatieverspreider Graham Philips, die eerder voor de Russische staatstelevisie werkte.
De boodschap is altijd hetzelfde: Er is geen sprake van een Russische invasie. “De Europese propaganda tegen Rusland is zeer krachtig”, vertelt Van Amerongen in weer een ander interview. “Daarom probeer ik, nu ik hier ben, de Europeanen de werkelijke situatie die zich hier heeft ontwikkeld over te brengen. Ik vertaal video’s over militaire operaties naar het Nederlands, schrijf artikelen op sociale netwerken, ondersteun journalisten die verslag doen van de gebeurtenissen in Donbas.”
MH17
Als Nederland en Australië in 2018 Rusland aansprakelijk stellen voor het neerhalen van vlucht MH17, duiken Hillebrand en Van Amerongen beiden op het onderzoek.
Van Amerongen bezoekt met camera en microfoon als “journalist” de crashsite. Hij bekritiseert de Nederlandse verslaggeving en het in zijn ogen onvolledige onderzoek. Samen met Kremlin-propagandist Patrick Lancaster laat hij zogenoemde overblijfselen van het vliegtuig en menselijke resten zien. “Het is hier veilig, we kunnen hier zoektochten organiseren (om meer bewijsmateriaal te vinden, red.)”, zegt hij vier jaar na de ramp.
In dezelfde maand blijkt Hillebrand, tot dan toe actief in het DPR-leger in Donetsk, een documentaire te hebben gemaakt over vlucht MH17. Daarin zegt hij dat de gebrekkige Westerse berichtgeving over de ramp voor hem en zijn gezin dé reden was om in 2017 naar de Donbas te vertrekken. “Ik besloot zelf op onderzoek uit te gaan en met de mensen daar erover te praten”, zegt hij in de video. “We zullen de waarheid vinden en het met de hele wereld delen.”
In de documentaire praat hij met de Minister van Informatie en de woordvoerder van de Volksrepubliek over vooringenomen Westerse media die zich “provocerend” opstelden “tegen de Volksrepubliek Donetsk”. Ook spreekt hij een anonieme beveiliger die de OVSE-verkenners (Organisatie voor Veiligheid en Samenwerking in Europa) naar de rampplek zou hebben gebracht. “Ze hebben daar geen echt onderzoekswerk verricht”, vertelt de beveiliger. Waarna Hillebrand in de camera kijkt en zegt: “Luister naar de man, hij was erbij, hij heeft geen reden om te liegen.”
“De westerse media hebben tegen ons gelogen”, concludeert Hillebrand aan het eind van de video. “Er is geen bewijs dat pro-Russische milities het vliegtuig hebben neergehaald.”
Waarnemer
Niet veel later maken Hillebrand en Van Amerongen beiden de sprong van “journalist” naar “internationaal toezichthouder” tijdens de zogenaamde verkiezingen die Rusland heeft georganiseerd om de volksrepublieken Donetsk en Loehansk van Oekraïne los te scheuren.
Om de verkiezingen de schijn van legitimiteit te geven, stelt Rusland internationale toezichthouders aan die moeten controleren of de verkiezingen eerlijk verlopen. Hillebrand en Van Amerongen krijgen beiden die rol. “We gaan kijken hoe de verkiezingen in z’n werk gaan. Zoals jullie weten, ik ben geen echte journalist. Ik kan alleen maar laten zien zoals het is. Meer kan ik er ook niet aan doen”, zegt Van Amerongen in een video. Het levert hem een plek op in een door Oekraïne opgestelde sanctielijst.
Bij de Oekraïense presidentsverkiezingen in 2019 krijgt Van Amerongen in Russische media de titel “journalist, analist en politicoloog”. Hij noemt de verkiezingen “illegaal” en “crimineel”.
Hij wordt ingezet bij zogenaamde internationale conferenties over de gevolgen voor het milieu van de, in zijn ogen, door Kiev veroorzaakte oorlog in Oost-Oekraïne. Een rol die hem ook nu nog wordt toebedeeld. “Mijn aanwezigheid bij deze conferentie is puur PR”, schreef hij eerder over een dergelijke bijeenkomst.
Oorlogscorrespondent
Een maand nadat Rusland in 2022 de invasie van Oekraïne begint, vraagt Hillebrand een overplaatsing aan binnen het DPR-leger.
“Toestemming gevraagd en gekregen om de eenheid te verlaten en om me te mengen in de strijd om info naar buiten te krijgen over wat we nu daadwerkelijk doen”, schrijft hij in maart 2022 op zijn VK-pagina. “Dit betekent dat ik meer de taak van oorlogscorrespondent op me kan gaan nemen. Mij word (sic) de vrijheid gegeven om de lokale situatie aan de buitenwereld te laten zien.”
Rond dezelfde tijd werpt nóg een Nederlander zich op als “oorlogscorrespondent”. Johannes (ook wel Jan genoemd) Baak (42) verhuisde in 2015 naar Moskou, nadat hij was getrouwd met de Russische Ekaterina. De uit Alphen aan den Rijn afkomstige verzekeringsadviseur werkt sinds zijn verhuizing als barman in de Moskouse kroeg De Nachtwacht, een ontmoetingspunt voor Nederlanders in de Russische hoofdstad.
Baak, die sinds kort een Russisch paspoort heeft, is een goede kennis van Hillebrand en Van Amerongen. In juni 2022 sluit hij zich aan bij het Telegram-kanaal van Van Amerongen, Berichten uit Donbas (4000 leden), waar pro-Russische misinformatie wordt gedeeld.
Rond dezelfde tijd richt hij zijn eigen Telegram-kanaal op met “correspondentie en nieuws uit Rusland” en begint een samenwerking met Sonja van den Ende, nog een Nederlandse "oorlogscorrespondent" in Rusland waar Pointer eerder onderzoek naar deed.
Samenwerking
Van den Ende reist sinds het begin van de oorlog mee met het Russische leger door Oekraïne om de Russische kant van de strijd te belichten. Net als Van Amerongen neemt ze daarnaast deel aan conferenties, maakt video’s, geeft interviews aan alternatieve media en wordt in Russische media neergezet als “onafhankelijk journalist”. Begin september is ze door Rusland nog ingezet als “internationaal toezichthouder” bij de schijnverkiezingen in bezet Oekraïens gebied.
Jan Baak en Van den Ende maken nu samen video’s. “Al langere tijd bericht Jan over de situatie in Oekraïne, Donbas en Rusland op sociale platformen. Sinds maart 2022 spreken wij elkaar geregeld over het nieuws en de actualiteiten en de gebeurtenissen ter plaatse”, schrijft Van den Ende in een bijschrift. “We zullen proberen de vooroordelen en de propaganda te ontkrachten, die er heerst in Nederland!”
Sonja en haar dochter werken nu ook mee aan het Telegram-kanaal Berichten uit Donbas, dat onder andere door Van Amerongen, Baak en enkele andere Nederlanders wordt beheerd.
‘Respect kerel’
Hillebrand voegde zich vorig jaar augustus bij de infanterie van het rebellenleger. Af en toe plaatst hij updates vanuit de loopgraven voor zijn volgers op VK. Zoals een foto van twee zandzakken waarop Amsterdam en Berlijn staan geschreven, met een pijl erop die de pro-Russische soldaten de juiste kant op moet wijzen. Sinds half september heeft hij een Russisch paspoort. “Finally got it!!”, schrijft hij.
Hij vraagt zijn volgers soms om geld voor drones, auto’s en medicijnen. Als tegendienst beschrijft hij in geuren en kleuren wat hij meemaakt. “De uitdrukking ‘in de put zitten’ krijgt een hele andere betekenis als je in een loopgraaf leeft”, schrijft hij op VK. “Op letterlijk een meter of vijf van waar wij slapen liggen twee ukrop (Oekraïense, red.) soldaten al een maand of drie (dood, red.) tegen elkaar aan, nu de temperaturen minder worden stinken ze gelukkig minder.”
Zijn aanhang blijft hem trouw. “Respect kerel. Stay safe!”, “Heel veel sterkte”, schrijven ze onder zijn post. “War is a bitch”, concludeert Hillebrand. “Ik hoop dat mijn ergste vijand niet hoeft mee te maken wat ik zie of wat ik doe!!”
We hebben contact gezocht met Hillebrand, Blaak en Van Amerongen via e-mail. Geen van hen heeft vooralsnog op onze vragen gereageerd.
Waarom zet Rusland nep-journalisten in?
Terwijl media als NOS en NRC hun Rusland-correspondenten terug moeten halen omdat ze hun werk niet meer veilig kunnen doen, worden door het Kremlin nep-journalisten ingezet zoals Hillebrand, Van Amerongen en Van den Ende. Het is een bekende Russische tactiek, zegt Lisa Gaufman, universitair docent Russisch discours en politiek aan de RUG. “Je ziet vaak een ‘Oekraïense politicus’ of ‘Amerikaans journalist’ op Russische staatstelevisie die duidelijk een zeer pro-Kremlin-standpunt hebben. Zij moeten aantonen dat het Kremlin-perspectief internationale aantrekkingskracht heeft”, zegt Gaufman. “In Rusland hebben mensen de neiging de massamedia niet te geloven vanwege de staatscontrole, dus het hebben van deze ‘onafhankelijke journalisten’, vooral uit ‘het Westen’, wordt verondersteld geloofwaardigheid aan de regering te geven.”
“'Onafhankelijke journalisten’ en ‘internationale waarnemers’ worden gebruikt om de boodschap van het Kremlin door te drukken of om Russische acties te legitimeren, zoals schijnreferenda”, onderschrijft onderzoeker Roman Osadchuk van de Amerikaanse denktank Atlantic Council. “Dat laatste zien we sinds enkele jaren. Het eerste heeft een lange geschiedenis, die teruggaat tot de Sovjettijd”.
Geen onafhankelijke verslaggeving meer dus, maar nep-journalisten die Russische propaganda verspreiden. Door wie de Nederlanders worden aangestuurd is niet duidelijk. Volgens Oekraïense inlichtingendiensten zou het Russische ministerie van Defensie achter de propaganda zitten, laat Osadchuk weten. Dat bleek ook uit eerder gelekte documenten van een “persreis” door Oekraïne waar verschillende buitenlandse "journalisten" aan deelnamen, waaronder Sonja van den Ende.
“Hoewel er geen ander hard open-source bewijs is dat deze ‘journalisten’ of pro-Kremlin bloggers specifiek worden aangestuurd door het Russische Ministerie van Defensie, suggereert hun deelname aan een dergelijk evenement enige betrokkenheid en connectie van deze individuen met de Russische staat of aan de staat gelieerde actoren”, stelt Osadchuk.
“De Russische autoriteiten geven hen (de buitenlandse 'journalisten', red.) graag een platform en toegang tot plekken waar ze normaal gesproken nooit zouden komen. Sonja van den Ende mocht bijvoorbeeld een speech houden voor de VN-Veiligheidsraad. Die kans zou ze via de Nederlandse regering nooit hebben gehad”, zegt Gaufman. “Sommige van mijn collega's noemen deze individuen "useful idiots", maar ik denk dat ze precies weten wat ze doen, gedreven door ijdelheid of hun eigen overtuigingen of beide."
Is vechten voor pro-Russische rebellen strafbaar?
In principe is vechten voor een buitenlands leger, zoals Hillebrand doet, niet strafbaar, vertelt Martin Fink, militair juridisch adviseur bij de Marine. “De Nederlandse strafwetgeving stelt het in dienst treden van burgers bij een vreemde mogendheid (lees: een andere staat) niet strafbaar.” Maar is de Volksrepubliek Donetsk een staat? Vanuit Russisch perspectief wel. “Maar vanuit Oekraïens perspectief waarschijnlijk niet, hetgeen denk ik ook wel de positie van meerdere landen – waaronder Nederland - zal zijn. Want het is namelijk gewoon bezet gebied dat aan Oekraïne behoort. De Russische bezetting of de Russische erkenning van de staatjes brengt daar geen verandering in.”
Als militair van een leger, dat toebehoort aan een echte staat, mag je bij een internationaal gewapend conflict geweld gebruiken, zegt Fink. “Als je geen onderdeel van de strijdkrachten van een staat bent, heb je die bevoegdheden niet. Dat leidt mij terug naar de opmerking in de eerste paragraaf: als je niet erkent dat DPR een staat is of onderdeel is van Rusland, dan zijn je daden van geweld dus strafbaar.”
Kortom, vanuit Nederlands perspectief is Hillebrand strafbaar bezig als hij geweld gebruikt in Oekraïne. De Nederlandse wet geldt in principe niet buiten onze grenzen. Maar, zegt Fink, er zijn wel mogelijkheden om de Nederlandse strafwet buiten Nederland toe te passen. “Bijvoorbeeld misdrijven gepleegd door een Nederlander in het buitenland, waarop in het land zelf ook straf staat. Daarnaast is in dit geval de Wet Internationale misdrijven mogelijk van toepassing. Deze wet stelt het begaan van oorlogsmisdrijven strafbaar. Een Nederlander die in het buitenland een oorlogsmisdrijf begaat, kan onder die wet daarvoor worden vervolgd.”
Hillebrand heeft weliswaar nu een Russisch paspoort en daarmee zijn Nederlandse identiteit verloren. “Maar stel hij begaat een oorlogsmisdrijf, dan kan hij daarvoor wel vervolgd worden door de Nederlandse autoriteiten wanneer hij weer voet in Nederland zet, ook al is hij geen Nederlander meer”, legt Fink uit.
“Dus, ik denk dat het aansluiten bij een pro-Russische of het Russische leger an sich geen strijd met Nederlandse wetgeving oplevert, maar dat de handelingen die je onderneemt als Nederlander wel strafrechtelijke consequenties kunnen hebben”, vervolgt de militair juridisch adviseur. “Dat kan in de eerste plaats als je geen onderdeel bent van het leger van een (erkende) staat en daden van geweld pleegt, of als je wel onderdeel bent van de officiële strijdkrachten van die staat, maar in die hoedanigheid oorlogsmisdrijven pleegt.”
