Net als Polen en Hongarije is de rechtsstaat in Nederland kwetsbaar. Zonder de Grondwet te wijzigen, kan de politiek zich gaan bemoeien met de aanstelling van rechters. En dat is een risico. Niet in de laatste plaats omdat de PVV, die bij de verkiezingen de grootste partij werd, zich in het verleden ook daadwerkelijk met de benoemingen heeft bemoeid.
Daarvoor waarschuwt oud-president van de Hoge Raad, Geert Corstens, tegenover Pointer.
“Morgen kan in Nederland gebeuren wat er in Polen en Hongarije gebeurde. Als de politieke verhoudingen anders komen te liggen, kan dat voor bepaalde politieke partijen een reden zijn om te zeggen: ‘jongens, we gaan vrienden benoemen’.”
Volgens hem hadden de gaten in dit systeem gedicht moeten worden. “Dat had veel eerder moeten gebeuren. Nu zou het wel eens te laat kunnen zijn,” zegt hij.
“Je kunt als burger in een conflict belanden of je wordt vervolgd voor een strafbaar feit, dan komt die zaak bij een rechter terecht. Dan is het wel belangrijk dat je een eerlijke kans krijgt. En die eerlijke kans wordt erg in gevaar gebracht als die rechter niet onafhankelijk en onpartijdig is.”
Polen als voorbeeld
Politieke bemoeienis met de benoeming van rechters heeft er in Polen en Hongarije toe geleid dat de rechtspraak niet meer onafhankelijk is. Petra Bárd, hoogleraar in Nijmegen, heeft het in Polen zien gebeuren: “Er zijn niet altijd gevolgen, want veel zaken zijn simpele zaken bijvoorbeeld over echtscheiding of een burenruzie. Maar als bij een burenruzie je buurman een oligarch is, of er is een groot bedrijf betrokken dat hele sterke banden heeft met de overheid, dan zul je een rechtszaak nooit winnen.”
Nadat de Fidesz-partij van premier Orban aan de macht kwam in Hongarije en PiS in Polen, werd de pensioenleeftijd van rechters verlaagd. Hierdoor ontstonden honderden vacatures die door mensen werden vervuld die loyaal waren aan de regeringspartijen.
Ook in Nederland politieke benoeming mogelijk
Dat is in Nederland ook mogelijk: volgens de Grondwet benoemt de Tweede Kamer de rechters (raadsheren) in de Hoge Raad. De Hoge Raad is in Nederland de hoogste rechtsinstantie voor belastingzaken, straf- en civiele zaken. Dus als je een belastinggeschil hebt en je gaat steeds in hoger beroep, kom je bij de Hoge Raad uit. Daarnaast gaat de Hoge Raad over ambtsmisdrijven van ministers en Kamerleden.
Gewone rechters worden benoemd door de minister van Justitie. En deze bewindspersoon stelt ook de leden van de Raad voor de Rechtspraak aan, die op hun beurt de leiding van de gerechten in Nederland kiezen. Kortom, er is nogal wat politieke invloed mogelijk.
Corstens: “De structuur is heel zwak. Het kan zo zijn dat de regering zegt: we gaan vrienden benoemen. Die structuur zal op de proef gesteld gaan worden. Dat verwacht ik.”
Ook hoogleraar Staatsrecht Paul Bovend’Eert maakt zich hier zorgen over. “Er is echt een top-down structuur geïntroduceerd met deze Raad voor de Rechtspraak, waarbij je je kunt afvragen of dat wel te rijmen is met het vereiste van rechterlijke onafhankelijkheid.”
In de praktijk houdt iedereen zich aan de ongeschreven regel dat de wetgevende macht, de Kamer, zich niet mengt in het werk van de rechtsprekende macht, de rechtspraak. Althans, meestal…
In 2011 deden zich twee gebeurtenissen voor waarvan Wilders en zijn PVV betrokkenen zeggen dat jdaar duidelijk politieke inmenging in de benoeming van rechters is te zien.
Iedere keer als er hier nog zo’n gast komt, gaan we er een nog groter nummer van maken.
Omstreden voordracht Buruma Hoge Raad
Het begint met de voordracht van hoogleraar Ybo Buruma; een graag geziene duider van juridische kwesties op tv. Buruma, die destijds lid was van de PvdA, publiceerde ook met regelmaat over onderwerpen als fraude, georganiseerde misdaad en de vereuropanisering van het strafrecht. In een van die artikelen heeft hij, in 2007, het voorstel om de koran te verbieden, een ‘echo’ genoemd van uitspraken van Mussolini. Een jaar eerder had hij nog meegeschreven aan het verkiezingsprogramma van de PvdA.
In 2011 stelde de president van de Hoge Raad, dat was op dat moment Corstens, voor om van hoogleraar Buruma een nieuwe raadsheer te maken. Als de voordracht in de voltallige Tweede Kamer ligt, vraagt de PVV een hoofdelijke stemming aan, terwijl dit normaal een hamerstuk is. “Op dat moment was ineens de politieke kleur van een raadsheer belangrijk geworden. Dat was daarvoor nooit het geval,” onderstreept journalist Folkert Jensma (NRC) die destijds over de benoemingen schreef.
Wilders verklaart op de radio: “Zo’n linkse activist, die mijn partij met Mussolini heeft vergeleken, hoort niet thuis in de Hoge Raad.”
De PVV onthoudt zich van stemmen en Buruma wordt benoemd. Om te voorkomen dat PVV-aanhangers geen vertrouwen hebben in zijn rechtspraak, zegt Ybo Buruma zijn lidmaatschap bij de PvdA op. Maar toch lijdt de Hoge Raad gezichtsverlies.
Wilders zegt bij die gelegenheid ook: “De president van de Hoge Raad en de rest van die club mag dat goed in zijn oren wrijven: iedere keer als er hier nog zo’n gast komt, gaan we er een nog groter nummer van maken.”
En dat gebeurt. Als eind 2011 Diederik Aben wordt voorgedragen.
Notitie Aben komt hem duur te staan
Aben is op dat moment advocaat-generaal, de aanklager bij de Hoge Raad. Hij heeft tijdens het eerste proces-Wilders een notitie geschreven voor collega’s in Amsterdam. Hij vindt, kort gezegd, dat Wilders en diens advocaat Moskowicz geen gelijk hadden moeten krijgen toen ze de rechtbank van partijdigheid beschuldigden. Die interne notitie lekt uit. En dat komt Aben duur te staan.
In een besloten vergadering van de vaste Kamercommissie voor Justitie, maakt de PVV bezwaar tegen Aben. Eind van het liedje is dat president Corstens de kandidaat terugtrekt, om hem niet verder ‘de storm’ in te sturen.
‘Gevaarlijke ontwikkeling’
Kamerlid Jeroen Recourt, destijds lid van die Kamercommissie, wil niet uit de school klappen over wat daar is gezegd. “In zijn algemeenheid kan ik alleen maar zeggen: hier wordt de benoeming van een lid van de Hoge Raad verder het politieke domein ingetrokken. En daarmee maak je van de rechter niet de onafhankelijke persoon die het recht toetst, maar maak je hem een mede-politicus waar je het niet mee eens bent en diskwalificeer je hem.” Hij noemt het: “een gevaarlijke ontwikkeling.”
PVV roerde zich ook na 2011
Uit Kamerstukken blijkt dat de PVV nóg eens tegen de benoeming van een raadsheer heeft gestemd. Dat was in 2017, toen Marjan Boerlage werd voorgedragen. Het kwam niet tot een stemming in de Kamer, maar de PVV liet aantekenen ‘geacht wenst te worden, tegen de benoeming te hebben gestemd.’ Onduidelijk is waaróm de PVV tegen Boerlage was…
Sinds 2011 leidden ook andere voordrachten kennelijk tot discussie. Bij drie voordrachten stemde de Kamer verdeeld. Wie tegen bepaalde kandidaten was, laten de stukken niet zien. Wel wordt duidelijk dat de Kamer hier niet werkt volgens de vaste gewoonte om zonder meer in te stemmen met de voordracht.
Er zijn voorstellen gedaan om deze deur naar politieke invloed op benoemingen van rechters te sluiten. De staatscommissie Remkes stelde voor een nieuw orgaan in het leven te roepen, een benoemingscommissie van drie man. Die zou dan tussen de Hoge Raad en de Tweede Kamer komen te staan.
Nieuw orgaan niet nodig, vindt Hoge Raad
Maar een belangrijk adviesorgaan van de regering en de Hoge Raad zelf wezen deze oplossing in 2020 van de hand. Want gaat het in de praktijk niet altijd goed? In de Kamer bestaat de ‘vaste constitutionele gewoonte’ om niet naar de politieke voorkeur van de kandidaat te vragen, schreef de toenmalig president van de Hoge Raad, Maarten Feteris.
Dat is een gemiste kans, vindt Geert Corstens. “Ik vind het heel jammer dat dat voorstel onder de vorige regering is ingetrokken. Temeer omdat het dan misschien ook nodig is iets in de Grondwet te veranderen. Dan heb je een tweederde meerderheid nodig. Nou, of je die nog haalt is maar zeer de vraag. Ik vrees van niet.”
Luister naar de Pointer radio-uitzending van Niels Heithuis en Wil van der Schans:
Politieke invloed op de rechtspraak
