Bron van de bewering

GroenLinks-PvdA is nooit enthousiast geweest over kernenergie. Ook deze campagne komt het thema weer voorbij. Tijdens een uitzending van Ditisdedag Verkiezingscafé stelde partijleider Frans Timmermans: "Ze zeggen: ‘Je wordt onafhankelijk (met kerncentrales)’, maar waar komt de splijtstof vandaan?” "Rusland!”, kopte Bas Eickhout de voorzet in. Kortom: de inzet op kerncentrales bindt ons, net als met gas, opnieuw aan het land van president Poetin. Maar klopt die claim wel?

Maar weinig uranium nodig

Om bij het begin te beginnen: uranium wordt gewonnen door mijnbouw. Drie landen waren in 2023 goed voor ongeveer tweederde van de gedolven uranium in de wereld: Kazachstan, Canada en Australië. Daarbij leverde Kazachstan zo’n 38 procent van de wereldproductie, Canada 16 procent en Australië 11 procent. Rusland is goed voor circa 5 procent. Zo blijkt uit cijfers van de World Nuclear Association.

Wat betreft de bewezen wereldwijde reserves staat Australië bovenaan het lijstje met 1,6 miljoen ton uranium (28 procent). Kazachstan is tweede (13 procent) en Canada derde (10 procent). Rusland heeft volgens de data 8 procent van de totale wereldreserves.

Daarmee lijkt de positie van Rusland niet erg dominant. Zoals Marco Visscher, onderzoeksjournalist en schrijver van het boek ‘Waarom we niet bang hoeven te zijn voor kernenergie’, zegt: "Het voordeel van uranium is dat je er weinig van nodig hebt en dat het op heel veel plekken beschikbaar is." Er zijn voldoende andere aanbieders.

De enige kerncentrale in Nederland, die in Borssele, gebruikte de afgelopen jaren uranium dat werd gedolven in onder meer Canada en Kazachstan, zo vermeldt de website van exploitant EPZ. Ook minister Rob Jetten (Energie) was in 2023 in antwoord op vragen vanuit de Tweede Kamer duidelijk over onze herkomstbron: "Er is geen afhankelijkheid van de elektriciteitsproductie in Nederland van Russisch uranium."

Rusland groot in splijtstof

Toch is dit niet het complete verhaal. Want voordat uranium als brandstof in een kerncentrale kan worden gebruikt, ondergaat het een aantal stappen. Eén daarvan is het verrijken, zodat het natuurlijke uranium een groter aandeel splijtbaar materiaal krijgt. Het verrijkte uranium is geschikt als brandstof en wordt dan splijtstof genoemd, en dat is waarop beide PvdA-kopstukken doelen.

Het Russische staatsbedrijf Rosatom is een zeer belangrijke speler op de markt voor splijtstof. Volgens publicaties had het in 2018 zelfs 46 procent van de wereldwijde capaciteit in handen. Ook in exportwaarde stonden de Russen in 2022 wereldwijd bovenaan. Rosatom leverde een derde van alle splijtstof die in Europese kerncentrales werd gebruikt. In haar jaarverslag over 2022, het jaar van de Russische inval in de Oekraïne, waarschuwt Euratom ook nadrukkelijk voor die afhankelijke relatie.

Urenco Almelo zorgt voor alternatief

Deze afhankelijkheid heeft echter vooral betrekking op Oekraïne en Centraal-Europese landen waar nog kerncentrales draaien van Russische makelij. Zij waren lange tijd, vanwege technische specificaties, aangewezen op splijtstof uit Rusland. Maar al sinds de inval in De Krim, en zeker sinds de aanval op Oekraïne, willen deze landen af van de Russische leveranties. Het Amerikaanse Westinghouse is inmiddels in staat om brandstofstaven te leveren die in deze Russische reactoren passen.

En voor de splijtstof? Daarvoor kloppen deze landen onder andere aan in Almelo. Want wat Eickhout en Timmermans er niet bij vertellen is dat Nederland met het semi-staatsbedrijf Urenco de tweede grootste exporteur van splijtstof ter wereld is. Het bedrijf is in Nederlandse, Britse en Duitse handen en produceert in vier landen. Directeur Ad Louter zegt desgevraagd: "Wij hebben geen Russisch splijtstof nodig en zullen dat ook niet nodig hebben."

Inval in Oekraïne bracht omslag

De Russische inval in Oekraïne heeft een enorme verandering in gang gezet, stelt Louter: "De inval heeft voor een enorme disruptie gezorgd. Urenco heeft alle contracten met Rosatom beëindigd." Tegelijkertijd zijn Westerse overheden en bedrijven vastbesloten om volledig onafhankelijk te worden van Russische nucleaire diensten en materiaal. Dat uitte zich onder meer op de klimaattop in Dubai waar 22 voornamelijk Westerse landen, waaronder Nederland, beloofden de productie van kernenergie voor 2050 te verdrievoudigen.

Urenco heeft al aangekondigd haar productiecapaciteit in Almelo met 15 procent te vergroten. Ook het Franse Orano, eveneens een grote producent van splijtstof, zelfs met 30 procent. "Die grote beweging gaat niet van de ene op de andere dag", erkent Louter. "Anders dan met aardgas moeten wij eerst nieuwe fabrieken bouwen. Daar hebben we zo’n vier jaar voor nodig."

Is er dan verder helemaal geen nucleaire link meer met Rusland? Jawel. Om zuinig om te gaan met brandstof heeft de kerncentrale Borssele de gewoonte om gebruikte splijtstof weer te laten ‘opwerken’ zodat het opnieuw kan worden gebruikt. Dat is een vorm van recycling, waardoor er minder kernafval overblijft. Voor die opwerking heeft EPZ contracten met Europese bedrijven, maar hier duikt toch een link op met Rusland: één van de stapjes in het proces van opwerken wordt gedaan door een Russische onderaannemer.

Deze link met Rusland is in de Tweede Kamer besproken. Op 14 december 2023 schreef minister Jetten in antwoord op Kamervragen: "Het klopt dat er een langdurig contract is, waardoor EPZ een indirecte relatie heeft met Rusland. EPZ heeft deze indirecte relatie geëvalueerd. EPZ is daarbij helaas tot de conclusie gekomen dat er op de korte termijn geen alternatief is." Maar naar een alternatief wordt wel gezocht.

Situatie in 2035

De stelling van Timmermans en Eickhout gaat over de bouw van nieuwe kerncentrales. De eerste is op zijn vroegst in 2035 operationeel. De tweede mogelijk in 2037. Nederland kijkt vanzelfsprekend niet naar Russische bouwers voor die centrales. Ook voor splijtstof hoeft Nederland niet in Rusland aan te kloppen.

Over de eventuele afhankelijkheid van Russische splijtstof in 2035 is Louter stellig: "Dan is dit allemaal gefixt. Over vier jaar heeft Europa voldoende verrijkingscapaciteit voor eigen gebruik." Exploitant EPZ van Borssele zegt in een reactie deze visie van Louter te onderschrijven.

Rusland uitgespeeld

In een publicatie uit januari 2024 trekt onderzoeker Ihor Moshenets van Central European University in Wenen min of meer dezelfde conclusie: "Zoals het er nu naar uit ziet, hebben de Russen geen levensvatbare toekomst in Noord-Amerikaanse en Europese [nucleaire] markten." Rosatom lijkt straks volledig uitgespeeld als speler op de Europese nucleaire markt.

David Smeulders, professor energietechnologie van de TU Eindhoven, noemt de claim van beide PvdA-kopstukken zelfs ‘bangmakerij’. Al erkent hij de huidige indirecte relatie tussen EPZ en Rusland. "Het is wel zo dat Borssele een contract heeft in Rusland om verbruikt uranium te laten ‘opwerken’ zodat het opnieuw gebruikt kan worden. Maar dat kan net zo goed in Frankrijk. Het zal met contractuele verplichtingen te maken hebben. Het kost geld om dat af te kopen."

EPZ, de exploitant van Borssele, stelt in een schriftelijke reactie over de claim van de PvdA: "Nee, er ontstaat geen nieuwe afhankelijkheid van Rusland."

Reactie GroenLinks-PvdA

De afhankelijkheid van uranium blijft een geopolitiek risico, stelt GroenLinks-PvdA in een reactie. Er bestaan aanwijzingen voor grote Russische belangen in Kazachstan. En in een ander herkomstland, Niger, vond onlangs een militaire coup plaats. Terwijl er een groeiende vraag is naar uranium, oefenen Rusland en China als grootste machtsfactoren in de Centraal-Aziatische regio aanzienlijke invloed uit op Kazachstan. Daarom vindt GroenLinks-PvdA de bouw van nieuwe kerncentrales in Nederland onverstandig.

Oordeel

De claim van GroenLinks-PvdA dat nieuwe kerncentrales ons opnieuw afhankelijk van Rusland maken, omdat we Russische splijtstof zullen moeten gebruiken, is niet waar. Borssele gebruikt al geen Russische splijtstof. Nederland is zelf één van de grootste exporteurs van verrijkt uranium ter wereld. De productiecapaciteit wordt vergroot. Over tien jaar hebben nieuwe Nederlandse kerncentrales geen brandstof uit Rusland nodig en lijkt de rol van Rosatom volledig uitgespeeld op de Europese markt.