Met een stevige ruk trekt hij de lange, gele waterspuit door de stal. Op naar buiten, waar hij de laatste drinkbak vult. “Alle achttien”, zegt Levi doelend op het aantal drinkbakken die hij dagelijks ververst met water. Het is een klus die hem toebehoort op de zorgboerderij in de Achterhoek waar hij doordeweeks komt voor dagbesteding. Op school ging het niet meer. “Er waren teveel prikkels, hij moest de hele dag op zijn tenen lopen en dan kwam het er thuis uit”, legt zijn moeder uit.

Handen uit de mouwen

“Op een stoeltje zitten gaat niet zo goed he?”, zegt ze lachend terwijl ze haar zoon aankijkt. Hier zie ik een andere Levi, eentje die rust heeft in zijn hoofd, overdag wordt uitgedaagd en lekker bezig is.” Toch heeft ze niet alleen goede ervaringen met de zorg, zo vertelt ze over andere zorginstellingen waar haar zoon eerder verbleef. Hij moest soms gewoon meedraaien in de groep. Dat kan niet”, legt ze uit. Want Levi heeft een-op-een begeleiding nodig. Het gebeurde vaker dat er zorg werd gedeclareerd die hij niet zou hebben gekregen, zo vertelt ze. “Als hij er niet is, moet je niet factureren. Maar dat gebeurde dus wel, heel vaak.”

Levi heeft ADHD, MCDD en haalt waarheid en fictie soms door elkaar. Net als Levi heeft één op de tien jongeren zorg of begeleiding in Nederland, omdat ze bijvoorbeeld een gedragsstoornis, een beperking of een psychische aandoening hebben. Een zorgboerderij is een van de plekken waar jongeren dan terecht kunnen, voor dagbesteding, om een nachtje te logeren of om te wonen. Nederland telt ongeveer 1250 zorgboerderijen. Een deel daarvan levert zorg en begeleiding aan jongeren via de jeugdzorg of de Wmo (wet maatschappelijke ondersteuning), die valt onder het toezicht van de gemeente.

“Ik denk dat er veel mensen echt met hun hart het goede willen doen, ook bij zorgboerderijen. Het is al lang geen koetjes knuffelen meer. Er moeten opgeleide mensen staan die werken aan doelen en ontwikkeling”, zegt Michael, eigenaar van de zorgboerderij waar Levi naar toe gaat. Hij werkte voorheen jarenlang bij grotere zorginstellingen. “Maar ik denk wel: als jij veel wil overhouden, dan moet je zo min mogelijk kosten maken. Dus je gaat beknibbelen op personeel of gaat minder vaak langs bij cliënten, terwijl er wel hoge indicaties zijn. Dan hou je natuurlijk geld over. Dat is logisch.”

Opgelicht

In ons lopend onderzoek naar kleine jeugdzorgaanbieders kijken we in hoeverre gemeenten eigenlijk goed zicht hebben op de besteding van zorggeld. We krijgen meerdere tips binnen over zorgboerderijen en andere kleinschalige zorginstellingen waar iets mis zou zijn.

“In eerste instantie heb ik er heel leuk gewerkt. Daarna kwam ik erachter dat de zorg toch niet altijd ging hoe het zou moeten”, meldt een oud-medewerker van een zorgboerderij die graag anoniem wil blijven. “Ik weet dat eerst aan de onkunde en onhandigheid van de eigenaren. Maar daarna kwam ik erachter dat de eigenaren wel heel veel geld verdienden en de zorg niet leverden waar ze voor betaald werden. Er was bijvoorbeeld een cliënt die gewassen moest worden in het weekend. Dan deed ik dat in mijn vrije tijd. Ik werd daar niet voor betaald omdat mij werd voorgespiegeld: 'Daar hebben we niemand voor: kun je dat doen?' En dan deed ik dat.” Ze vervolgt: “Achteraf toen ik erachter kwam dat hij daar wel geld voor kreeg, voel ik me wel een beetje opgelicht.”

Ruim een miljoen aan dividend

Zorg die wel gedeclareerd wordt, maar niet of gratis wordt geleverd. Het klinkt als een omstreden verdienmodel. Om daar beter zicht op te krijgen duiken we dieper in de jaarrekeningen van een aantal jeugdzorgaanbieders. Samen met onderzoeksjournalistiekplatform Follow the Money bekijkt Pointer al enkele jaren de jaarcijfers van zorginstellingen, op zoek naar excessieve winsten en hoge verdiensten. Deze keer waren het kleine zorginstellingen uit de jeugdzorg die we onder de loep namen, die sinds de decentralisatie in 2015 onder de verantwoordelijkheid van de gemeente valt. Opvallend waren de bedrijven met lage personeelskosten en hoge winsten en dividenduitkeringen bij bv’s.

Zo kwam een zorgboerderij in de Groningse gemeente Het Hogeland op de radar. Van 2016 tot en met 2018 keerden de eigenaren van deze zorg-bv destijds in totaal zo'n 1,2 miljoen euro aan dividend uit, voordat ze de zorg-bv van de hand deden. Daarnaast hadden ze een jaarlijkse managementvergoeding van 94 tot 150 duizend euro. “Dit is legaal. Het is publiek geld en het mag allemaal van de wetgever”, zegt emeritus hoogleraar Harrie Verbon. Maar wenselijk vindt hij het niet om zoveel geld over te houden aan de zorg. “Het is schandelijk dat je met zoveel geld in een betrekkelijk korte tijd het bedrijf kunt verlaten.”

De oud-eigenaar geeft in een schriftelijke reactie aan dat hij en zijn partner, met wie hij de zorg-bv runde, tropenjaren achter de rug hebben. Ook zegt hij jarenlang zeven dagen per week te hebben gewerkt, zeer efficiënt en zonder overheadkosten. Los van deze reactie wilde hij verder niet meewerken met ons tv-programma.

Geen uitzondering

“Het zijn geen uitzonderingen”, vervolgt Verbon over de winstuitkeringen van deze zorg-bv. “Dit komt niet alleen voor bij zorgboerderijen, maar ook bijvoorbeeld bij instellingen die zich met de Wmo bezighouden en begeleid en beschermd wonen.”

Zo kregen we een tip van Kelsey, die oud-cliënt is van een gezinshuis in Emmen. Uit de jaarcijfers die we met de emeritus hoogleraar bekeken, blijkt dat de oud-eigenaar met haar zorg-bv rond de 35 procent winst maakte, en in drie jaar tijd 750 duizend euro overhield aan het einde van de streep. “Als je kijkt naar de personeelskosten hier, dan zijn die 25 procent. Dus een kwart van het zorgbudget wordt besteed aan personeel. Dat is extreem weinig”, licht Verbon toe. “Dus er is heel weinig zorgpersoneel in dienst, of het kan zijn dat ze laag gekwalificeerd zijn.” Daarmee bedoelt hij dat minder hoog opgeleid personeel meestal goedkoper is.

Dit soort lage personeelskosten roept vragen op wanneer het verhaal van Kelsey ter ore komt. Kelsey, die een zware jeugd achter de rug heeft en lijdt aan PPTS en verlatingsangst, heeft 24-uurszorg nodig wat niet per se betekent dat altijd iemand aanwezig hoeft te zijn, maar wel op korte afstand bereikbaar. Maar dat was er niet altijd, vertelt ze. “Ik ging er vol vertrouwen in. Ik dacht: 'Ik krijg goede zorg, 24 uur per dag'”, vertelt ze. Maar in de praktijk pakte het anders uit.

Zo was er volgens haar bijvoorbeeld niet altijd een zorgmedewerker bereikbaar, terwijl dat wel een vereiste is. “Het kwam erop neer dat ze er vijf dagen in de week drie uur waren. En met drie uur begeleiding op een dag kom je gewoon niet heel ver en ga je uiteindelijk denken: 'Lang leve de lol!' Het heeft ertoe geleid dat ik uiteindelijk op een pad terecht ben gekomen waar ik allerlei drugs heb geprobeerd. Ik rookte veel en blowde, ik dronk en ging niet meer naar school.”

Naast Kelsey, spreken we meer dan tien oud-cliënten en ouders die het beeld dat Kelsey schetst over de beperkte begeleiding en bereikbaarheid bevestigen.

De eigenaar zegt zich niet te herkennen in de aantijgingen: “In elk huis is minimaal een begeleider aanwezig van vier tot ongeveer acht uur. Indien nodig blijven we langer, maar de jongeren willen graag hun eigen ding doen en kijken ons altijd weg.” Ze vervolgt: “We bieden 24-uurszorg, wat niet per se betekent dat we 24 uur toezicht houden, maar dat we 24 uur nabijheid bieden. Dit in de vorm van aanwezig zijn in de huizen of op kantoor, en de rest bereikbaarheid via de telefoon en in noodgevallen is er binnen een kwartiertje iemand aanwezig. Dit is geheel conform de eisen binnen beschermd wonen en de afspraken met de gemeente.” Over de winsten laat ze weten dat er hard wordt gewerkt tegen een minimale vergoeding, waardoor ze veel reserve heeft opgebouwd om het bedrijf gezond te houden en deze niet naar privédoeleinden is gegaan.

De gemeente Emmen, die evenmin wil reageren voor camera, mailt: “Het gaat om een gecontracteerde aanbieder voor beschermd wonen en jeugd. Ook bij de nieuwe aanbesteding in 2020 zijn ze opnieuw gecontracteerd voor jeugd. Het is ieder geval geen aanbieder waarbij we ons zorgen maken over de kwaliteit. Ja, er speelt wel eens wat, de lijnen zijn kort. Ze zijn open en transparant bij voorkomende gevallen.”

Legaal

Hoge winsten in de zorg, het is niet per se verboden of strafbaar, maar de vraag is of het gewenst is wanneer zorgeigenaren tonnen uitkeren aan zichzelf. “Het gaat over publiek geld”, zegt VVD-Kamerlid Sophie Hermans. “Als je in een zorginstelling geld overhoudt, dan vind ik dat je dat in eerste instantie weer moet investeren in de zorg om die zorg nog beter en liefdevoller te maken.”

Ze vervolgt: “Je ziet dat er op plekken de randen worden opgerekt en het geld niet teruggaat naar de zorg, of er grote bedragen naar de directeur of bestuurders gaan. En dat is een reden waarom we in de Tweede Kamer gezegd hebben: daar moet iets gebeuren. Nu ligt er de Wet Integere Bedrijfsvoering om juist hier wat aan te doen.” Toch rijst de vraag waarom de VVD, die de afgelopen jaren regeerde, dit niet eerder in werking heeft gesteld, ook toen er moties ingediend werden om het probleem aan te pakken. “Er zijn een paar wetten vertraagd zou je kunnen zeggen door alle tijd en alle aandacht en alle focus die naar die corona-aanpak is gegaan”, reageert Hermans. “Er zijn echt wel dingen gebeurd. Alleen wetten maken en voorbereiden, dat kost gewoon veel tijd.”

Triest

Emeritus hoogleraar Verbon is kritisch op hoe het huidige zorgstelsel nu is ingericht in Nederland en vindt het hoog tijd voor verandering. “Het trieste is dat gemeenten nu voor een groot deel betalen voor, ik zou haast zeggen, het rentenieren van de zorgaanbieders. Dat is voor een deel het gevolg van de marktwerking, die dit allemaal toelaat.” Ook ziet hij een taak voor gemeenten weggelegd die goede afspraken moeten maken over de tarieven. “Als je goede afspraken maakt met zorginstellingen, vallen de kosten lager uit. Want zorggeld dat nu overblijft, zou bij de gemeente kunnen blijven.” Dat geld zouden gemeenten goed kunnen gebruiken, aangezien de meeste kampen met schrijnende tekorten op de begroting, vaak mede veroorzaakt door de kosten van de jeugdzorg.

Want terwijl er aan de ene kant zorgeigenaren tonnen overhouden aan het einde van de streep, kampen veel gemeenten, waar deze zorginstellingen gevestigd zijn, juist met tekorten die oplopen tot miljoenen op de begroting. Oorzaak: de oplopende kosten in de jeugdzorg. “Absurd”, zegt zorgboerderij-eigenaar Michael. “Ik begrijp het niet. Ieder weldenkend mens ziet dat er heel veel jongeren hulp nodig hebben, die direct geholpen moeten worden en dat terwijl er gewoon geld uitgetrokken wordt door mensen die eigenlijk alleen maar op het geld uit zijn. Dat vind ik kwalijk.”

Maandagavond 8 maart om 22:30 op NPO2 is onze uitzending van Pointer over kleine zorgaanbieders.