Ineens waren ze er. Graafmachines groeven een fietsroute dwars door het Nationaal Park Drents-Friese Wold. Een gebied in het noorden van het land met zeldzame dieren en broedende vogels. En bewoners wisten van niets.

“Procedureel onzorgvuldig optreden van de gemeente,” zegt Maarten van Vliet, secretaris van Stichting NatuurAlert. En er bleek ook iets anders aan de hand. De gemeente dacht dat het allemaal prima kon, want ze hadden een rapport.

Bouwen op basis van een ecologisch rapport

Dit gaat vaker mis in Nederland. Als een gemeentes iets willen laten aanleggen of uitvoeren in of dichtbij de natuur, zoals een fietsroute of een festival, dan moet die gemeente een controle laten uitvoeren. Die controle vragen opdrachtgevers aan bij een extern ecologisch bureau.

Daarbij gaat een ecoloog het natuurgebied in, kijkt of er bijvoorbeeld beschermde dieren leven en stelt een rapport op. Is er geen gevaar voor de natuur, dan komt in de conclusie dat er wettelijk geen bezwaar is. Je hoeft dan als gemeente niet zoveel meer te doen: de schop kan de grond in.

Wie betaalt er voor die toetsen?

Maar die rapporten kloppen niet altijd, roepen bezorgde burgers en natuurorganisaties en sommen voorbeelden op. Een busbaan in Hilversum, aangelegd bij een dassenburcht. Een fietspad bij Groesbeek, waar zandhagedissen worden doodgereden. Omwonenden zien het gebeuren maar kunnen niets doen, want het rapport zegt dat alles klopt.

“Er is geen toezicht op die toetsen,” zegt dassenbeschermer Jaap Dirkmaat, directeur van de Vereniging Nederlands Cultuurlandschap. “Als je door rood rijdt, dan heb je politie die dat controleert, maar bij natuurtoetsen niet.” Daar zit volgens natuurbeschermers een misstand. Zelfs als een ecologisch onderzoek niet deugt, lijken gemeenten en opdrachtgevers ermee vrij spel te hebben.

“Een weeffout in het systeem,” zei hoogleraar bestuurskunde aan de Radboud Universiteit Michiel de Vries eerder hierover tegen journalistiek platform Follow the Money. Want het probleem is dat de opdrachtgever betaalt, en die heeft belang bij een gunstige uitkomst. “Degenen die zo’n milieuonderzoek doen, tonen zich heel erg gevoelig voor het geld. Want als je te lastig bent, krijg je geen vervolgopdrachten en kun je je bedrijf sluiten.”

Zelfs een burger kan er niet tegenin gaan

Maar hoe kan dit, controleert niemand die rapporten? Jawel hoor, zegt Bas van Leeuwen, secretaris van Netwerk Groene Bureau’s, een brancheorganisatie voor ecologische advies en onderzoek. Als in een rapport staat dat geen wetten worden overtreden, hoef je er niets mee te doen. Maar dat ligt anders als het rapport zegt dat er bijvoorbeeld dassen in het gebied zijn. “Dan moet je een ontheffing aanvragen en kijkt de provincie mee.”

Dus het is vooral gevoelig als rapporten géén melding maken van mogelijke problemen. Als je dan daar tegenin wil gaan, moet je kunnen aantonen dat de inhoud niet klopt. Dat is lastig, je moet belanghebbende zijn – bijvoorbeeld door direct aan de weg te wonen die wordt aangelegd. Woon je verder dan heb je mogelijk geen recht van spreken. Ook natuurorganisaties mogen er soms niet tegenin gaan.

Al slaagt verzet soms wél, zoals bij die graafmachines in het Drents-Friese Wold. Natuurorganisaties en omwonenden gingen er tegenin en kregen gelijk. Er zitten te veel fouten in het rapport, oordeelde de rechter. De aanleg moest stoppen en zelfs de route is nu op slot. Staatbosbeheer heeft paden afgesloten voor iedereen behalve wandelaars. Ruiters, fietser en crossers kunnen er niet meer in.

Controle met een keurmerk

Tegelijk klagen ecologen, want zij staan van meerdere kanten onder druk. Opdrachtgevers en gemeenten aan de ene kant, boze natuurorganisaties aan de andere kant. Het kan zelfs gebeuren dat het rapport wel klopt, maar een uitvoerder van het plan afwijkt. “En dan heeft de ecoloog het gedaan,” zegt Van Leeuwen.

Het Netwerk Groene Bureau's maakte daarom een eigen norm, over omgaan met opdrachtgevers en goed onderzoek doen. Wie lid wil worden, moet de drie beste rapporten insturen waarbij andere leden die beoordelen. “We hebben ook een gedragscode, houden steekproeven onder rapporten en we hebben een klachtprocedure,” vult Van Leeuwen aan. Volgens zijn inschatting is nu tussen de helft tot driekwart van de ecologische bureaus aangesloten bij de branchevereniging.

Toch blijft dat zelfregulering. Dirkmaat van Vereniging Nederlands Cultuurlandschap ziet liever dat het Rijk meer controle krijgt. Hij denkt dat het nu vaak mis gaat, vooral omdat lokale overheden te weinig verstand hebben van natuurregels.

“Dat is alles wat ik vraag: volg de regels. Mensen zeggen soms dat ik een activist ben, maar ik keten me niet vast, ik bezet niks. Ik vraag alleen om projecten te toetsen aan de wet. Als we doen wat is afgesproken, is er al een wereld van verschil.”