Tienermeisjes in JeugdzorgPlus-instellingen worden gedwongen anticonceptie te nemen, zo blijkt uit onderzoek van Pointer. Juridisch gezien mag dat niet volgens deskundigen. We spraken vrouwen die in de afgelopen jaren in verschillende gesloten jeugdzorginstellingen door heel Nederland hebben gezeten.
Kimberly was 15 jaar toen ze in de gesloten jeugdzorg terecht kwam. Met een politiebusje werd ze vervoerd naar de gesloten instelling, zonder van tevoren te weten wat haar te wachten zou staan. Bij aankomst werd ze verplicht om de anticonceptiepil te nemen. Enige uitleg en voorlichting ontbrak. Ze weigerde, met als gevolg dat ze werd opgesloten in haar kamer. Na enige tijd trok ze het niet meer en ging ze akkoord met het nemen van de pil. Pas toen mocht ze eindelijk van haar kamer af.
Luister naar onze radioreportage:
Onderzoek: gedwongen anticonceptie in gesloten jeugdzorg
‘Tegenstribbelen was geen optie’
In de gesloten jeugdzorg, ook wel JeugdzorgPlus, komen kinderen terecht die zonder behandeling een risico zijn voor zichzelf of hun omgeving, onder andere door huiselijk geweld, seksueel misbruik of doordat zij in handen zijn gevallen van loverboys. Nu blijkt dat tienermeisjes, van wie soms de lichamelijke integriteit al vaker is geschonden, worden gedwongen tot het nemen van anticonceptie. Ze hebben geen keuze wat er met hun lichaam gebeurt en anticonceptie is een van de vele dingen die hen wordt opgelegd. “Je bent zo gewend dat dingen voor je worden bepaald, dat tegenstribbelen geen optie is”, aldus een van de vrouwen.
Geen keuze
Ook Sanne was 15 jaar toen ze werd geconfronteerd met anticonceptie in de gesloten jeugdzorginstelling De Koppeling. Ze kreeg niet de keuze of, maar welke anticonceptie ze wilde: de pil, een implanon of een spiraal. “Ik was jong en kon niet goed voor mezelf opkomen. Je kan wel zeggen dat je het niet wil, maar dan krijg je gezeik.” Demi, die zestien was toen ze binnenkwam in de instelling Intermetzo in Eefde (nu Pluryn), vertelt dat de opgelegde anticonceptie voor haar als een verplichting voelde. “Je kreeg bijvoorbeeld preken als ‘Je wilt toch niet naar het moeder-kind huis?’” Ook Cerena maakte dit mee: “Bij ieder meisje dat binnenkwam, begonnen ze meteen over anticonceptie. Je werd onder druk gezet.”
Niet alleen werd anticonceptie opgelegd bij binnenkomst, maar ook werd het als voorwaarde gesteld om op verlof te mogen, zo vertelt moeder Monique over haar destijds 14-jarige dochter Sophia. “De begeleiding had terloops aan mijn dochter laten weten dat ze toch echt aan de pil moest. Anders mocht ze niet met verlof. Daar schrok ik van.”
Van de instelling Almata is bekend dat zij anticonceptie als voorwaarde van verlof opleggen. “Als er sprake is van verhoogde risico’s kan gebruik van anticonceptie een voorwaarde voor de jeugdige vormen om op verlof te mogen”, zo valt er te lezen in een rapport van de Inspectie Gezondheidszorg en Jeugd uit 2018. Zij laten desgevraagd het volgende weten: “Als inspectie verwachten wij dat instellingen daar (vrijheidsbeperkende maatregelen, red.) terughoudend mee om gaan. Verplichte anticonceptie mag nooit ingezet worden als standaard maatregel voor alle bewoners.”
‘Inbreuk op lichamelijke integriteit’
De Wet verplichte geestelijke gezondheidszorg (Wvggz) regelt de verplichte zorg voor mensen met een psychische aandoening. Volgens André den Exter, universitair hoofddocent Gezondheidsrecht aan Erasmus School of Law, kan er zonder een uitspraak van de rechter geen aanspraak worden gedaan op de Wvggz. Jeugdzorginstellingen, zoals Almata, mogen daarom niet zelf verplichte anticonceptie opleggen, aldus Den Exter. “Het is de meest vergaande beslissing die je kan nemen, dus moet de rechter er echt van overtuigd zijn dat er geen andere mogelijkheid is.” Bij geen van de vrouwen die wij hebben gesproken heeft een rechter beslist dat ze verplicht anticonceptie moesten nemen. Den Exter: “Als dat niet gebeurt, dan mag dat niet. Dan is het illegaal en is het een inbreuk op de lichamelijke integriteit.”
Onder de Wvggz valt het opsluiten op een kamer, het afnemen van bezoekrecht en verplichte medicatie. “Maar anticonceptie valt niet onder verplichte medicatie”, aldus Peer van der Helm, gepromoveerd in de residentiële jeugdzorg. De hoogleraar zegt de verhalen van de gedwongen anticonceptie wel te herkennen. “Ik werk zelf in een instelling waar dit ook gebeurt en heb ook tegen de directie gezegd dat dit niet mag. Als het gaat om dwangmaatregelen wordt de wet vrij stelselmatig overtreden. Dat jongeren in de gesloten jeugdzorg zitten, betekent niet dat al hun grondrechten weg zijn”, pleit Van der Helm. “Er gaat een soort impliciete redenering aan vooraf, namelijk dat deze kinderen wilsonbekwaam zijn. En dat is natuurlijk niet zo.”
De meisjes uit dit onderzoek werden niet alleen gedwongen tot het beginnen met anticonceptie. Ook als je al aan de anticonceptie zat, mocht je er niet mee stoppen als je aangaf dat te willen, zo vertellen Elise* en Cerena. Lisanne*, die vijftien was, vertelt dat ze niet echt stil stond bij de impact van anticonceptie. “Achteraf denk ik, wat gaat het hen aan wat ik met mijn lichaam doe, dat is een persoonlijke keuze.”
‘Een repressief klimaat’
Een aantal oud-medewerkers van verschillende instellingen erkende dat de meisjes wel het gevoel zouden kunnen hebben gehad dat de anticonceptie werd opgelegd. ‘’Ik kan me zeker voorstellen dat jongeren het als een repressief klimaat ervaren, daarmee bedoel ik dat er van machtsmiddelen misbruik wordt gemaakt of dat ze het gevoel hebben geen autonome keuzes te kunnen maken’’, vertelt een voormalig behandelcoördinator van de instelling ‘t Anker in Harreveld. “Als ik nu reflecteer, denk ik: daar heb ik ook aan meegewerkt.” Ook een oud-pedagogisch medewerker van de instelling De Koppeling kan zich voorstellen dat collega’s hebben gezegd dat er consequenties aan zitten. Ze heeft het over ‘machteloosheidstechnieken’.
Dit repressieve klimaat wordt herkend door andere oud medewerkers. “Ik ben van mening dat je als cliënt altijd een underdog positie hebt”, aldus een voormalig teamleider van instelling Pluryn. Hoogleraar Van der Helm sluit zich hierbij aan. “Medewerkers hebben een enorme machtspositie en instellingen denken dat ze totale controle hebben over de jongeren. Het is een soort denkfout dat als je in de gesloten jeugdzorg werkt, je alles mag. En dat is natuurlijk niet zo.”
Een voormalig medewerker van de inmiddels gesloten instelling Hoenderloo Groep noemt het een ingewikkeld thema waarbij er een spanningsveld bestaat tussen de lichamelijke integriteit van jongeren en het gevoel van verantwoordelijkheid van de instelling. “Stel je voor dat een meisje zwanger raakt in de instelling, dan word je daar als organisatie verantwoordelijk voor gehouden”, aldus de oud-medewerker. Ook ex-cliënte Lisanne denkt dat de instelling zich verantwoordelijk voelt. “Achteraf gezien krijg ik het gevoel dat ze hun eigen hachje wilden redden. Je zou maar als jongere zwanger raken onder supervisie van de begeleider.” Demi vult aan: “Het ging niet echt om zorg, zo heb ik dat niet ervaren. Het ging erom dat ze hun macht wilden behouden.”
Zwangerschapstesten
Een aantal meisjes benoemt ook het routinematig en zonder aanleiding uitvoeren van zwangerschapstesten, bijvoorbeeld bij de medische check bij binnenkomst. Een voormalig medewerker van De Koppeling bevestigt dat ook in haar instelling zwangerschapstesten regelmatig werden afgenomen. De manier waarop classificeert ze als dwang: “Ik heb nu ik er wat langer werk een goed beeld over hoe de gesprekstechnieken zijn om dit te bewerkstelligen. Dan kan je gewoon spreken over dwang.” Soms ging het ook in het geheim. Nadat Sanne stiekem haar kamer had verlaten, kwam ze erachter dat de urine, bedoeld voor drugstesten, ook werd gebruikt voor het afnemen van zwangerschapstesten. “Ik heb ze toen niet geconfronteerd, daar keek ik wel mee uit.” Volgens hoogleraar Van der Helm mogen instellingen niet zomaar zwangerschapstesten afnemen, “want het is geen handeling die verband houdt met de behandeling”, legt hij uit.
Dwang of drang
Tegenstribbelen tegen de opgedrongen anticonceptie en zwangerschapstesten kwam vaak niet eens bij de meisjes op, omdat ze verwachtten dat daar vrijwel altijd consequenties aan zitten. Maar wat als de cliënt stilzwijgend meegaat in de toegediende zorg en niet expliciet in verzet gaat? “Dan wordt er toch impliciet drang uitgeoefend”, aldus Van der Helm. “Op het moment dat de instelling over anticonceptie begint, gaan ze al een grens over.” Den Exter noemt drang waarbij geen verzet is geweest een ‘lastige categorie’. “Het wordt een beetje schimmig als er gepusht wordt, bijvoorbeeld door er consequenties aan te hangen. Dat is formeel gezien gewoon een vorm van dwang, dat kan alleen met instemming van de rechter. Als dat niet gebeurt, dan is het illegaal en is het een inbreuk op de lichamelijke integriteit”, aldus Den Exter. Van der Helm concludeert: “Het gebruik van drang en dwang als het gaat om anticonceptie is juridisch niet te verdedigen, en zorg-ethisch ook niet.”
‘Niet honderd procent waterdicht’
Sommige medewerkers leggen uit dat er in een ongezien moment wel iets op seksueel gebied kon gebeuren. “Van sommige verhalen kreeg ik rooie oortjes”, vertelt een voormalig pedagogisch medewerker bij Almata. Ook Edwin was pedagogisch medewerker, maar dan bij Horizon in Harreveld. Hij geeft toe dat het systeem nooit 100 procent waterdicht is: “Als ik aan het koken was, konden ze in de toiletten een vluggertje hebben.” Enkele vrouwen die we spraken, vertellen eveneens over mogelijkheden voor seksuele activiteiten in hun instelling. Cerena benoemt dat er in de instelling waar zij verbleef, OGH in Zetten, er zeker mogelijkheden waren om zwanger te raken. Ook Demi, die verbleef in de instelling Pluryn, vertelt hierover. ‘’Je had een soort school op het terrein, dan kwamen alle groepen bij elkaar, en daar gebeurde wel eens wat.’’
Seksuele voorlichting
Volgens de vrouwen die we spraken voor dit onderzoek is het slecht gesteld met seksuele voorlichting in de JeugdzorgPlus. Ze hameren op het belang van uitleg en motivering, bijvoorbeeld bij het opleggen van anticonceptie voor zwangerschapspreventie. Docent Gezondheidsrecht Den Exter benadrukt dat een instelling altijd zoveel mogelijk toestemming moet krijgen van de cliënt. “Je probeert eerst mensen te overtuigen, dat is de normale gang van zaken in de gezondheidszorg, van de noodzaak, maar wel op vrijwillige basis.” Hij noemt overleg en voorlichting een ‘randvoorwaarde’. Ook Marieke van der Sanden, de voormalig aandachtsfunctionaris seksualiteit bij de inmiddels gesloten Hoenderloo Groep, vindt dat iedere instelling iemand zou moeten aanstellen die meer gespecialiseerd is in seksualiteit.
Dergelijke programma’s voor voorlichting bestaan al, bijvoorbeeld het project ‘Nu Niet Zwanger’ van de GGD. Connie Rijlaarsdam richtte dit programma op: “Wij hebben als doel om mensen een geïnformeerde keus te laten maken rondom het moment van hun kinderwens.” Door middel van het programma worden professionals getraind om het gesprek aan te gaan met cliënten. Rijlaarsdam legt uit dat dit gesprek open en eerlijk gevoerd moet worden. ‘’De persoon waar het om gaat moet een vrijwillige geïnformeerde keus kunnen maken en daar gaat het om.”
Reactie instellingen
Alle desbetreffende instellingen is om een reactie gevraagd. Eén van de instellingen geeft aan dat er sprake is geweest van gedwongen anticonceptie: “Het is bij grote uitzondering wel eens voorgekomen dat verlof en anticonceptie aan elkaar gekoppeld werden.” De andere instellingen geven aan dat zij niet werken met gedwongen anticonceptie. Ook de instelling Almata, waarvan in het inspectierapport te lezen was dat zij anticonceptie als voorwaarde voor verlof kunnen stellen, zegt zich niet te herkennen hierin: “Alhoewel we nooit kunnen uitsluiten dat jongeren dit zo ervaren hebben, herkennen wij ons niet in deze werkwijze.”
*Deze namen zijn om privacyredenen gefingeerd. De echte namen zijn bekend bij de redactie.
Dit onderzoek is mede tot stand gekomen door studenten van de master Journalistiek aan de VU: Kim Akker, Puk Jansen, Pauline Schild en Rozemarijn Schuurs.
Luister zondag 6 februari naar de Pointer radio-reportage om 19:45 uur op NPO Radio 1
