Bijna vier jaar geleden ziet President Donald Trump, omringd door zijn familie in zijn eigen Trump Tower, vanaf de zijkant van het podium hoe woordvoerder Sean Spicer de eerste persconferentie van zijn presidentschap begint. In zijn tekst beschuldigdt Spicer een aantal media onjuiste informatie over Trump verspreid te hebben. Als Trump even later het stokje overneemt, bestempelt hij de onthullingen die BuzzFeed en CNN naar buiten brengen als ‘Fake News’.

De vragenronde verloopt rommelig waarbij een CNN-verslaggever in de zaal er tussen probeert te komen met een reactie om zijn werkgever te verdedigen. Trump biedt hem geen kans. Het moment zal de wereld overgaan.

Donald Trump kapt CNN-verslaggever af in zijn eerste persconferentie: "You're Fake News."

Voordat Trump de term Fake News gebruikte en voordat de term populair werd bij journalisten, deed journalist Craig Silverman in 2014 al onderzoek naar misinformatie. In 2016 merkte hij iets nieuws op: meer dan honderd websites, gemaakt vanuit Macedonië, “die er als echte nieuwswebsites uitzagen, maar waar alles was 100 procent nep was”, aldus Silverman. Zijn onderzoek zal voor veel mensen de eerste kennismaking zijn met de term ‘Fake News’.

Nu leidt Silverman bij de Amerikaanse website BuzzFeed News een redactie die onderzoek doet naar social media platforms, online misinformatie en mediamanipulatie. De ideale persoon dus om het te hebben over de impact van ’Fake News’. We spreken hem voor onze uitzending over trollen via Skype. Silverman vanuit zijn woning in Toronto, Canada, wij vanaf de redactie van Pointer in Hilversum.

Pointer: “Heb je het gevoel dat de term 'Fake News' gekaapt is door Trump?”

Craig Silverman: “Het is een term die ik in 2014 ben gaan gebruiken omdat ik websites tegenkwam die volgens mijn definitie Fake News websites waren. Ze deden zich voor als nieuwswebsites, maar het was allemaal nep. En dat leek mij dus een goede letterlijke definitie. Het idee dat de term nepnieuws binnen een paar jaar op zijn kop zou worden gezet en een wereldwijd fenomeen zou worden, was voor mij toen nog onvoorstelbaar en ik kan het nu nog steeds niet geloven.”

Wat is er nu aan de hand met de term 'Fake News'?

Voordat Trump het in gebruik nam, werd de term gebruikt rond onderzoek van mensen zoals ik. Wij spraken over onjuiste informatie die vaak werd gecreëerd voor een economisch motief.

Ik heb nu een probleem met de term ‘Fake News’, want het is echt een wapen geworden. Het betekent verschillende dingen voor verschillende mensen, maar het wordt ook, in veel gevallen, gebruikt om legitieme journalistiek en journalisten aan te vallen. En dat is iets waar ik me erg ongemakkelijk bij voel.

Hoe zouden we de term moeten gebruiken?

In plaats van nepnieuws (fake news) te gebruiken, moeten we iets specifieker zijn. Ik denk dat als het gaat om informatie die volledig onjuist is en is gecreëerd met als doel te misleiden, dat desinformatie (disinformation) een goede term is. Als het informatie is die onjuist of misleidend is, maar die onbedoeld wordt verspreid, is misinformatie (misinformation) een goede term.

Als we praten over hoe onze informatie-omgeving zoveel worstelt met de waarheid en met feiten, hebben we het over informatiechaos (information disorder). Dit lijkt een vrij goede manier om de algemene strijd te definiëren die we als wereldwijde gemeenschap moeten leveren om het probleem niet groter te maken dan het is.

Wat is er sinds 2016 veranderd in het informatielandschap?

Het is ongelooflijk zorgwekkend dat we gigantische landsgrenzen overstijgende bedrijven hebben die, zoals in het geval van Facebook, machtiger zijn dan de overgrote meerderheid van de landen in de wereld. Ze hebben grotere inkomsten dan veel landen, en toch zijn ze niet in staat om hun beleid op een consistente en betrouwbare manier af te dwingen.

Een theorie die begon op sociale media en een directe impact had op de echte wereld in de Verenigde Staten is het beroemde voorbeeld Pizzagate (meer daarover in onze uitzending). In Nederland steken mensen vanaf april zendmasten in brand vanwege samenzweringstheorieën over 5G en het coronavirus. Silverman ziet complottheorieën onderdeel worden van het gedachtengoed van Amerikaanse congresleden.

Pointer: “Zijn er nog meer voorbeelden van trollen en misinformatie die op dit moment een echte impact hebben op de VS?”

Silverman: “De Republikeinse Partij sluit zich onder leiding van Trump helaas steeds vaker aan bij complottheorieën. Dat heeft, denk ik, de Amerikaanse politiek behoorlijk geïnfecteerd.

Eén van de meest prominente voorbeelden van digitale samenzweringen of alternatieve werkelijkheden waar we in de echte wereld mee te maken krijgen, is dat op dit moment in de huidige Amerikaanse verkiezingen tientallen politici, verkiesbaar voor het Congres, hun publieke steun hebben uitgesproken voor de QAnon-samenzweringstheorie"

De kern van die samenzweringstheorie is het idee dat de wereldwijde elites allemaal geheime pedofielen zijn die kinderen op grote schaal misbruiken en uitbuiten. Ook dat er nu elk moment een grote hoeveelheid arrestaties van belangrijke Amerikaanse figuren als Barack Obama en Hillary Clinton kan plaatsvinden.

Het feit dat het in Amerika zo ver is gekomen dat er Republikeinen nu in het Congres zitten die hun steun uitspreken voor een volledig ongebreidelde alternatieve realiteit, zegt iets over hoe de complottheorieën de mainstream cultuur hebben geïnfecteerd. Dit is echt een groot probleem. Donald Trump heeft af en toe ook de Twitter-accounts en berichten met betrekking tot de QAnon-samenzwering extra versterkt door de berichten te delen.”

En hoe zijn internettrollen daarmee verbonden?

Trollen en hun verspreiding van onjuiste en misleidende inhoud hebben een vrij sterk verband met veel van de verslechtering van de Amerikaanse politiek. De mensen die vroeger stil zouden zijn geweest en naar de kant zouden zijn geduwd, zijn er in geslaagd om zich in een mainstream discussie te mengen.

Of het nu gaat om kandidaten die samenzweringstheorieën onderschrijven of politici in de VS die op Twitter posten alsof ze trollen zijn, in plaats van te praten over beleid, proberen ze elkaar zogenaamd te besluipen, wat betekent dat je elkaar beledigt. Ze proberen het stemproces te ondermijnen. En zo is de grens tussen het extreme en de mainstream echt vervaagd.

Ik denk dat als Trump deze verkiezing verliest en hij blijft tweeten en de dingen blijft delen die hij als president heeft gedeeld, het niet lang zal duren voordat Twitter zijn account verwijdert.

Hoe herken je een trol en hoe moeten we er mee omgaan?

Meestal volg ik wel het advies: ‘Don’t feed the Trolls’, wat betekent dat ik er niet op reageer. Geef ze niet de voldoening dat je weet dat zij hun berichten naar jou hebben gezien en dat je op ze reageert. Je kan ze blokkeren als het iets heftiger wordt. Er zijn momenten dat ik ze misschien nog eens antwoord geef en een grapje maak. Maar over het algemeen denk ik dat het goed is om ze niet te erkennen en ze zo snel mogelijk van je tijdlijn te halen.

Ik denk dat we realistisch moeten zijn over de macht van de media om iemand terug te brengen van het randje van de samenzwering. Dit zie je bijvoorbeeld met ‘fact checking’. Als mensen de feiten willen controleren om de mensen van gedachten te doen veranderen, zal dat in de meeste gevallen erg moeilijk zijn. Er zijn gevallen geweest waarin de media probeerden een verhaal te schrijven over hoe gek QAnon is of hoe ongelooflijk Pizzagate was. Dit geeft een stem aan deze complottheorieën. Je riskeert dat mensen er meer over willen weten. En ik denk dat we daar echt een verkeerde weg inslaan: het per ongeluk versterken van samenzweringstheorieën als we proberen om er gewoon over te praten. We moeten daar veel strategischer over nadenken.

We moeten manieren bedenken waarop we ons publiek weerbaar maken voor misinformatie. Zo kunnen we hen helpen navigeren in een gecompliceerde informatieomgeving. Wij [journalisten en factcheckers] gaan er vaak vanuit dat ons publiek genoeg kennis heeft over hoe wij informatie hebben verzameld. Het kan nuttig zijn om meer uit te leggen over hoe we ons werk doen.