Dat concludeert Pointer, nadat het in samenwerking met de NOS en De Groene Amsterdammer vier weken lang in de YouTube-aanbevelingen voor zes politieke stromingen is gedoken. We hebben lege YouTube-accounts aangemaakt en ze video's van politieke campagnes voor de landelijke verkiezingen laten kijken. Vervolgens maakt YouTube een inschatting welke video’s zo'n profiel graag als volgende wil zien. We hebben de volgende profielen opgesteld:

We hebben de zes accounts elke dag de eerste aanbeveling laten kijken, zodat we steeds dieper in de bubbel duiken die YouTube ons voorschotelt. Waar kom je uit als je telkens de aanbevelingen van YouTube volgt? Krijg je steeds meer afwijkende video's voorgesteld naarmate je dieper in de bubbel duikt? En hoe lang duurt het voordat we misinformatie en complotten tegenkomen? Dat laatste laat niet lang op zich wachten: bij enkele accounts komen vanaf de allereerste dag misinformatie en extreme content voorbij. En na negen dagen onderzoek zijn onjuiste en misleidende video's bij elk profiel voorgesteld.

Misinformatie lijkt onvermijdelijk

Na vier weken geautomatiseerd YouTube-video's kijken, vinden we 36 verschillende video’s met misinformatie; hierbij rekenen we de video’s van politieke partijen zelf niet mee. Vaak gaat het om onjuiste en misleidende video's over COVID-19, QAnon-complottheorieën en onbewezen geroddel over politici. Ook hebben we gekeken of deze kanalen eerder video's hebben gepubliceerd met misinformatie of extreme content.

De accounts met partijen rechts van de VVD (Forum voor Democratie, PVV en JA21) en identiteitspartijen (DENK, BIJ1 en NIDA) krijgen vanaf de eerste dag onjuiste en misleidende video's van kanalen aangeboden door het YouTube-algoritme. Bij beide accounts duiken video's van Viruswaarheid, de zelfverklaarde complotdenker Flavio Pasquino en Sven-Ake Hulleman op. Hulleman beweerde eerder in een podcast van rapper en complotdenker Lange Frans dat het Koningshuis het bloed van baby's drinkt om jong te blijven.

Ook wordt bij de partijen rechts van de VVD een speech van Adolf Hitler aan fabrieksmedewerkers aanbevolen. In de video is te zien hoe Hitler de arbeiders furieus oproept om hun stem aan hem toe te vertrouwen, en zich achter hem te scharen. De video wordt aangeboden via het archiefkanaal British Pathé.

Bij het account met kabinetspartijen duurt het negen dagen voor de eerste misinformatie en extreme content opduikt. Het lijkt onvermijdelijk, met welk media-dieet dan ook, om zulke video's niet voorgesteld te krijgen op YouTube.

'Verslaafd aan je eigen gedachten'

Door sociale media is het voor mensen met een afwijkend wereldbeeld eenvoudiger geworden om zich te mobiliseren, constateert media-onderzoeker Judith Möller. Daardoor lijkt het ook alsof deze kleine groep personen groter is dan het daadwerkelijk is. "Ze hebben zich tegen instituties gekeerd, vertrouwen massamedia niet en richten zich tot sociale media om hun gelijk te vinden", zo omschrijft Möller deze groep mensen. "Daar komen ze in een wereld terecht waar anderen het met ze eens zijn."

In het huidige coronatijdperk is een belangrijk correctiemechanisme weggevallen, volgens Möller. "Als je vroeger extreme ideeën had, en dat bijvoorbeeld op een feestje of bij de kaasboer liet weten, dan werd je gecorrigeerd. Maar dat hebben we nu niet meer. Nu is je online omgeving het met je eens. Het gevolg is dat je denkt: 'Wat raar dat mensen niet naar ons luisteren'. Je wordt luidruchtiger en bent niet meer bang voor je afwijkende mening."

Dat algoritmen kunnen leiden tot radicalisatie, herkent Marleen Stikker ook. Ze is oprichter en directeur van Waag, de onderzoeksstichting die zich inzet voor zeggenschap en eigenaarschap over je eigen gegevens en gedrag op het internet. Volgens haar zorgen de algoritmen ervoor dat politici hun boodschap enorm moeten vereenvoudigen. "Als je een boodschap hebt, moet je hem zo inpakken dat het een mooi pakketje wordt dat door die platforms verspreid kan worden. Dat is dus een gigantische simplificatie die je moet toepassen", zeg Stikker. "Het spelen met algoritmen lijkt een belangrijker onderdeel te zijn van politiek bedrijven dan het bericht dat je eigenlijk wil overbrengen."

"Het huidige mechanisme van deze algoritmen is dat extreme content zich sneller verspreidt, vaker wordt bekeken en geliked." Hoe heftiger een video is, hoe groter de emotionele reactie van een kijker. En volgens Stikker hebben de techbedrijven daar een financieel belang bij, omdat meer interactie en kijktijd meer geld oplevert. "We zijn allemaal verslaafd aan onze telefoons, en neurologisch verbonden aan onze media."

Het is een proces dat Stikker 'verslaafd raken aan je eigen gedachten' noemt. En dat werkt radicalisatie in de hand. "Mijn indruk is dat het versnelt hoeveel mensen extreme standpunten tot zich nemen, en in een bubbel raken. Je merkt dat je op een gegeven moment onderdeel wordt van een positie, of je dat nu wil of niet."

Diep in de filterbubbel

In vier weken tijd krijgen de zes accounts bijna drieduizend verschillende aanbevelingen. Zodra we alle muziek en entertainment wegfilteren, houden we journalistieke en politieke content en misinformatie over: dat zijn in totaal 380 video's. Met deze gegevens kunnen we onderzoeken hoe diep elk account zich heeft ingegraven in zijn eigen gelijk. We hebben gekeken hoeveel stappen je telkens moet nemen om van de ene naar de andere aanbeveling te komen. Hoe meer stappen je nodig hebt, hoe radicaler die video is ten opzichte van de andere accounts.

Het account met partijen rechts van de VVD duikt het diepste in zijn eigen filterbubbel. De aanbevelingen voor dit account worden zelden bij andere profielen weergegeven, en zijn extremer van aard. Als dit account een bestaand persoon was en zich voornamelijk via Youtube zou laten informeren over de aanstaande verkiezingen, dan loopt die het grootste risico om de minst veelzijdige informatie tot zich te krijgen.

Hoe extreem en feitelijk onjuist de complotvideo's ook kunnen zijn, volgens Marleen Stikker gaat er een bepaalde aantrekkingskracht vanuit. "We worden heel bewust gemanipuleerd. Er wordt echt op ingezet om mensen angstig maken. De mens is een narratief wezen: we kunnen van alles fantaseren, en ons alles laten vertellen en wijsmaken. Complottheorieën zijn fascinerend. Je kunt er hele mooie films omheen maken. Maar je ziet ook dat mensen ingesloten raken en zich ingraven in posities."

Wat wil je zien?

Hoe langer we in de YouTube-aanbevelingen meegaan, hoe duidelijker YouTube een inschatting kan maken wat elk account graag zou willen zien. Sommige aanbevelingen komen meerdere dagen voor. We hebben de opmerkelijkste resultaten per account op een rijtje gezet. Wil je zelf een kijkje nemen in alle aanbevelingen? Bekijk dan ons dashboard.

Kabinetspartijen: 2 keer misinformatie of extreme content

De partijen binnen het demissionaire kabinet vallen binnen dit profiel: de VVD, het CDA, D66 en ChristenUnie. Zoals verwacht is dit een van de minst duidelijke profielen: de deelnemende partijen hebben elk een behoorlijk verschillende identiteit. Hier duikt misinformatie of extreme content dan ook zelden op.

Linkse partijen: 4 keer misinformatie of extreme content

We hebben PvdA, SP en GroenLinks als de linkse partijen ingedeeld. Een opvallende aanbeveling is de zestiende aflevering van de Lange Frans-podcast. Lange Frans werd in januari van YouTube verwijderd, omdat zijn complottheorieën over pedofielennetwerken en het fabriceren van een coronapandemie in strijd zijn met de richtlijnen van het platform. Deze aflevering is echter door een klein account (410 abonnees) geüpload, en heeft inmiddels ruim 20 duizend views gehaald.

Rechts van de VVD: 21 keer misinformatie of extreme content

Forum voor Democratie, PVV en JA21 vallen binnen dit account, dat de meeste video’s met misinformatie en extreme content voorgeschoteld krijgt. Vanaf de allereerste dag duiken deze video’s op, en bijna onafgebroken wordt er wel een complottheorie of onjuiste informatie aangeboden. Viruswaarheid, Jensen, BLCKBX, Jorn's Truly, Blue Tiger Studio en Een Oorlog Reeds Verloren: het zijn allemaal kanalen waarop complotdenkers zonder tegenspraak de gevolgen van de pandemie bagatelliseren.

Daarnaast valt op dat Youtube vaak video’s aanbeveelt over Bitcoin-handel, en dat hier het allerminst journalistieke video’s worden voorgesteld. Op 3 februari duikt een video met een korte speech van Adolf Hitler op in de aanbevelingen.

Christelijke partijen: 9 keer misinformatie of extreme content

De SGP, ChristenUnie en het CDA vallen binnen dit account. YouTube schat de religieuze achtergrond van dit account goed in, want we krijgen vrij snel aanbevelingen voor christelijke muziek en kerkdiensten.

Maar YouTube schat op de vierde dag van ons onderzoek ook in dat dit account een video wil bekijken van Patriots Talk. In deze video worden QAnon-complotten besproken. Een persoon genaamd Q (of 17, omdat Q de zeventiende letter in het alfabet is) zou cryptische boodschappen verspreiden om een geheime schaduwregering in de Verenigde Staten ten val te brengen. De personen in deze video proberen tijdens hun gesprek deze boodschappen te ontcijferen, en speculeren welke gevolgen dat allemaal kan hebben.

Groene partijen: 6 keer misinformatie of extreme content

GroenLinks en de Partij voor de Dieren hebben we als groene partijen beschouwd. Opvallend is dat dit account de meeste journalistieke video's aanbevolen heeft gekregen, namelijk 41 stuks. Dat is ruim twee keer zoveel als bij de partijen rechts van de VVD, waar slechts 18 video's van journalistieke kanalen komt.

De eerder besproken podcast van Lange Frans wordt ook aan dit account aanbevolen. Op 9 februari staat het zelfs op de tweede plek op de voorpagina. En ondanks dat deze video niet is aangeklikt, blijft YouTube vier dagen lang deze video voorstellen.

Identiteitspartijen: 14 keer misinformatie of extreme content

We hebben DENK, BIJ1 en NIDA als identiteitspartijen bij elkaar gevoegd. Na de partijen rechts van de VVD duikt hier het vaakst misinformatie op. Vanaf de eerste dag worden video’s van Viruswaarheid aan dit account aanbevolen. Daarnaast worden de complottheorieën van de Lange Frans-podcast, Een Oorlog Reeds Verloren en Jorn's Truly erg regelmatig en herhaaldelijk aangeboden.

'Een gezond politiek discours'

"We steunen de Nederlandse verkiezingen zoals we ook doen met andere verkiezingen over de hele wereld", aldus een woordvoerder van Google en YouTube. Volgens haar is er de afgelopen jaren in geïnvesteerd om van Google en YouTube 'een betrouwbaardere bron voor nieuws en informatie en een open platform voor een gezond politiek discours te maken'.

Het techbedrijf herkent niet het beeld dat uit ons onderzoek naar voren komt. Volgens YouTube krijgen video’s van gezaghebbende bronnen voorrang in de zoekresultaten. Video’s die in strijd zijn met de richtlijnen van YouTube, worden verwijderd. De vindbaarheid van betrouwbare nieuwsbronnen wordt volgens YouTube vergroot. En het bedrijf vermindert de verspreiding van schadelijke misinformatie. Ten slotte worden video's die aan alle richtlijnen voldoen beloond met hogere advertentie-inkomsten.