Dakloosheid in Europa moet voor 2030 beëindigd zijn. Daaraan heeft Nederland zich in 2021, samen met 27 andere Europese lidstaten, gecommitteerd door de Verklaring van Lissabon te ondertekenen. Die stelt dat niemand buiten zou moeten slapen door een gebrek aan goede opvang. Ondertussen zijn we verder weg van huis dan ooit, want het aantal daklozen neemt in heel Europa toe.

Luister naar de reportage van Astrid Cornelisse:

Het sociale vangnet kent vele gaten

“Er is niet veel voor nodig om door de mazen van het sociale vangnet te vallen en op straat te belanden”, zegt Lia van Doorn, lector Innovatieve Maatschappelijke Dienstverlening aan de Hogeschool Utrecht. Zij doet onderzoek naar het wonen en welzijn van mensen die op straat terecht zijn gekomen en ex-dak- en thuislozen die net weer een woning hebben gevonden. Als een jongere niet meer bij zijn ouders kan wonen en geen vast inkomen heeft, kan het al zover zijn. Een jongere op straat wil zo snel mogelijk weer onderdak vinden, maar als starter huisvesting bemachtigen in deze woningmarkt is heel moeilijk.

Vroeger waren daklozen herkenbaar

Vroeger, in de jaren tachtig en negentig, waren daklozen goed herkenbaar op straat. Het waren vaak oudere mannen met een baardje, een blik goedkoop bier in de hand. Ze sleepten hun spullen met zich mee in twee supermarkttassen of een supermarktkarretje en verzamelden zich rond bankjes op straat. Ze leefden in een duidelijk verwaarloosde staat, waren zeer kwetsbaar en zorgmijdend. Mensen die nu dak- en thuisloos zijn, zijn veel minder goed herkenbaar. Het zijn vaak jongvolwassenen die dakloos worden en ze doen er alles aan om niet als zwerver gezien te worden.

Scheiding of schuld

De mensen die nu op straat belanden hebben vaak helemaal geen verslavings- of psychische problematiek. Het zijn mensen in een lastige situatie die geen huis kunnen krijgen. Niet alleen jongvolwassenen lopen risico. Ook migranten en mensen die in scheiding liggen of schulden hebben. Ga dan in ieder geval naar de daklozenopvang, zou je zeggen. Maar als je niet in een gemeente staat ingeschreven als dakloze, als je geen binding met de regio hebt, of als je geen psychiatrische, verslavings- of andere gezondheidsproblemen ervaart, en dus voldoende zelfredzaam wordt geacht, dan heb je geen recht op opvang. Eigenlijk moeten problemen eerst verergeren, voordat je hulp krijgt.

In strijd met de wet

Op het zelfredzaamheidscriterium is veel kritiek, want als je geen huis meer hebt, ben je dan überhaupt nog wel zelfredzaam? En de voorwaarde van regiobinding is in strijd met de wet. Volgens de Wet maatschappelijke ondersteuning (Wmo) kan iedereen die dakloos is, zich wenden tot elke gemeente. Maar in de praktijk wordt door de helft van de opvanginstellingen ook de eis van regiobinding gesteld. Je krijgt alleen een bed in de daklozenopvang in de gemeente waar je de afgelopen drie jaar in ieder geval twee jaar ingeschreven hebt gestaan of waar je op een andere manier ‘aantoonbare binding’ mee hebt, bijvoorbeeld vanwege familie, vrienden of werk.

Overvolle opvangplekken

Regiobinding is in strijd met de Wmo, maar wordt door gemeenten gehanteerd om te voorkomen dat opvangplekken zo vol raken dat mensen uit de eigen gemeente uiteindelijk op straat moeten slapen. En dan is er nog de inschrijving als dakloze in een gemeente. Veel dakloze EU-migranten hebben niet zo’n inschrijving en worden door gemeenten niet toegelaten tot de daklozenopvang, tenzij zij kunnen bewijzen dat ze vijf jaar of langer in Nederland hebben gewerkt. Terwijl een EU-migrant die rechtmatig in Nederland verblijft gewoon recht heeft op opvang.

Niemand meer dakloos in 2030

Staatssecretaris van VWS, Maarten van Ooijen, lanceerde in september een nieuw plan van aanpak voor deze groep EU-migranten. Ook presenteerde hij samen met ministers Schouten (Armoedebeleid) en De Jonge (Volkshuisvesting) het Nationaal Actieplan Dakloosheid: Eerst een Thuis. Daarvoor is 65 miljoen euro uitgetrokken, bovenop de reguliere 385 miljoen euro die gemeenten krijgen voor de maatschappelijke opvang. Het plan moet ervoor zorgen dat in 2030 niemand meer op straat slaapt en dakloosheid is beëindigd. Zoals is afgesproken in de Verklaring van Lissabon.

Wat is de definitie van dakloosheid?

Om dat doel van nul daklozen in 2030 te kunnen halen, moet je wel een definitie hebben van wat dakloosheid is, en in de verklaring wordt niet omschreven wie precies tot de daklozen worden gerekend. In Nederland telt het Centraal Bureau voor de Statistiek feitelijke dakloosheid en komt daarmee tot een aantal van 32.000 daklozen. Maar ongedocumenteerden, mensen die verblijven op campings en vakantieparken, arbeidsmigranten, mensen in een langer durende opvangsituatie en daklozen jonger dan 18 of ouder dan 65 worden niet meegeteld. Dus we weten niet goed hoeveel daklozen er nu precies zijn. Er zijn al 64.000 mensen die gebruik maken van een vorm van opvang of beschermd wonen. Brancheorganisatie Valente gaat eind 2021 uit van een woningtekort van 331.000 in Nederland.

Bij kou of storm altijd plek

Er is een korte periode in het jaar waarin het niet uitmaakt of je onder de definitie valt en of je recht hebt op een opvangplek. Tijdens de ‘koudweerregeling’ kan iedereen terecht in de daklozenopvang. Daarvoor moet de temperatuur onder nul liggen of er moet sprake zijn van een storm met een naam waarbij code rood wordt afgekondigd door het KNMI. Maar die verruimde opvang stopt direct zodra de temperatuur oploopt of de storm voorbij is. Gemeenten krijgen namelijk geen budget om niet rechthebbenden langere tijd op te vangen. Wie wel recht heeft op een bed en wie niet moet dus goed gedefinieerd worden en dat ligt politiek gevoelig. Met een ruimere definitie hebben gemeenten meer geld nodig voor de opvang. Geld dat ergens anders vandaan moet komen. Maar voor de dagelijkse praktijk van een dakloze maakt het alles uit.

Luister zondag Pointer op NPO Radio 1 om 19.00 uur.