Foto's waarop gezichten van politici te zien zijn, hebben op Instagram meer kans om in je tijdlijn te verschijnen dan andere berichten. Bij berichten met veel tekst is die kans een stuk lager, ongeacht hoe oud het bericht is, hoe populair het is en of op welk moment van de dag het bericht is geplaatst.

Dat blijkt uit onderzoek van Pointer in samenwerking met de NOS en De Groene Amsterdammer. Samen met de Duitse non-profitorganisatie Algorithm Watch hebben we sinds augustus met de hulp van 675 lezers 7.477 Instagram-berichten van 124 Nederlandse lijsttrekkers en politici met een groot bereik op Instagram verzameld. Daarna hebben we gekeken waar deze politieke Instagram-berichten op de tijdlijn te zien zijn.

Het is de eerste keer dat het Instagram-algoritme op deze schaal in Nederland is onderzocht. Hiervoor bestond voornamelijk anekdotisch bewijs dat Instagram voorkeuren geeft aan bepaalde berichten. Maar het was onduidelijk welk soort berichten dat zijn, en hoe sterk die voorkeur is.

Volgens Nicolas Kayser-Bril van Algorithm Watch toont het onderzoek ook aan dat Facebook (eigenaar van Instagram) onduidelijk en niet transparant is over de werking van het algoritme. Facebook zegt namelijk zelf dat de volgorde van berichten wordt bepaald door onder meer persoonlijke voorkeuren en het moment van de dag. De resultaten van dit onderzoek tonen aan dat Instagram zelf een significante invloed heeft op de volgorde van berichten.

"Facebook laat op de tijdlijn vooral zien wat goed voor zichzelf is, en niet voor de gebruikers", aldus Kayser-Bril. Door de voorkeur te geven aan gezichten, wordt Instagram een vrolijker platform dan wanneer er telkens berichten met veel tekst voorbij komen. "Dat is een probleem voor politieke discussies. Als een politicus een inhoudelijke boodschap met tekst op Instagram wil delen, dan is het aannemelijk dat die boodschap aan minder mensen wordt getoond dan wanneer je een selfie plaatst."

Selfies scoren goed, tekst slecht

De verzamelde foto's in ons onderzoek zijn met Google Vision van een label voorzien. Daarmee wordt elke foto ingedeeld in een categorie, zoals gezichten, zakenmensen (die vaak ook in de categorie 'gezichten' voorkomen), natuurlandschappen, dieren of tekst.

Algorithm Watch constateert dat foto's met gezichten – dus selfies en portretten – door Instagram bij iedereen hoger in de tijdlijn worden geplaatst, en dat posts met tekst lager verschijnen dan je mag verwachten. Daarbij hebben we rekening gehouden met de diversiteit van berichten in onze dataverzameling, hoe populair deze posts zijn, en het tijdstip waarop ze zijn gepubliceerd. Deze voor- en afkeuren van het algoritme zijn bovendien zichtbaar in alle maanden waarin we gegevens hebben verzameld.

Het beste voorbeeld van een politicus die voordeel heeft bij het algoritme van Instagram is @koerhuisdaniel. Deze VVD’er post vrijwel alleen maar selfies, en zijn kinderen staan ook regelmatig op de foto. We hebben aan Koerhuis voorgelegd of dit een bewuste strategie is, maar hij heeft vooralsnog niet gereageerd op onze vragen.

Accounts die veel tekst publiceren hebben daarentegen juist last van het algoritme. Dat geldt zelfs voor grote politieke accounts zoals de @VVD, dat alleen maar memes post: grappige afbeeldingen waarin ook vaak tekst staat. De posts zijn populair, maar belanden desondanks vaak lager op de tijdlijn. Deze accounts moeten dus tegen het algoritme opboksen om zichtbaar te zijn.

We hebben de berichten met tekst ook doorgenomen om na te gaan of het nadelige effect van het algoritme ook specifiek zichtbaar was bij memes. En hoewel we een relatief kleine verzameling memes in ons onderzoek hebben, zien we dat het effect ook daar optreedt. We hebben de VVD gevraagd naar hun strategie en of ze zich bewust zijn van het effect van het Instagram-algoritme, maar daar wil de partij geen commentaar op geven gedurende de campagne.

Veel naakt en jonge vrouwengezichten

De conclusies uit ons onderzoek naar politieke instagram-posts liggen in lijn met eerdere onderzoeken van Algorithm Watch naar Instagram. De non-profitorganisatie onderzoekt sinds 2017 hoe algoritmen onze digitale wereld beïnvloeden. Eerder toonde de organisatie aan dat het Instagram-algoritme voorkeur geeft aan foto’s van personen met weinig kleding aan. Via een browser-plugin verzamelden de onderzoekers 2.400 foto’s van influencers. Van deze foto's is 21 procent van schaars geklede personen, maar deze foto’s vormen 30 procent van de tijdlijn van de onderzochte personen.

Ook publiceerde Algorithm Watch een onderzoek over de moderatietool van Google, die zwarte mensen en homoseksuelen automatisch als 'toxic' categoriseerde. De onderzoekers ontdekten ook dat Facebook stereotypen inzet om hun advertentie-inkomsten te maximaliseren. Je vindt meer over hun organisatie, missie en team op deze website.

Het onderzoek naar politieke Instagram-posts is volgens Kayser-Bril aanleiding om nog dieper in het onderwerp te duiken. "Het feit dat gezichten prioriteit krijgen, is verontrustend. Er is meer onderzoek voor nodig, maar we hebben het vermoeden dat niet alle gezichten door Facebook hetzelfde worden behandeld. We hebben goede redenen om aan te nemen dat gezichten van jonge mensen – voornamelijk van vrouwen – de voorkeur krijgen boven de gezichten van oudere personen."

Roep om meer transparantie

Dat oppervlakkige foto's de voorkeur krijgen boven inhoudelijke berichten baart Esther Crabbendam van Bits of Freedom ook zorgen. De platforms van techbedrijven waar politieke campagnes en debatten momenteel plaatsvinden, zijn volgens haar ongeschikt voor zulke belangrijke processen.

"Het grootste gevaar is dat het publieke debat wordt gedomineerd door een paar Amerikaanse techbedrijven. Zij hebben niet als doel om ons een gezond debat voor te schotelen, maar data over ons te verzamelen om geld mee te verdienen", stelt Crabbendam.

Volgens Nicolas Kayser-Bril van Algorithm Watch is het opbreken van de macht van die techbedrijven ook de oplossing die het meeste kansen biedt. Of moeten politici zich juist van die platforms weghouden? "Politieke campagnes op Instagram verbieden zou meer schade aanrichten dan dat het iets oplost", vindt Kayser-Bril. "Als je zegt dat je geen campagnes meer op die platforms mag voeren, dan voorkom je dat miljoenen Europeanen over politiek praten."

Volgens Kayser-Bril en Crabbendam is meer transparantie over het algoritme dan ook een oplossing die op korte termijn kan worden behaald.

Vooroordelen uit algoritme halen

Facebook, de eigenaar van Instagram, zegt zelf dat de volgorde van berichten wel wordt bepaald door persoonlijke voorkeuren en het moment van de dag. "Elke Instagram-feed is uniek. Wat een gebruiker ziet, is gebaseerd op een combinatie van eigen gedragingen: de accounts waarmee je interacteert, de mensen met wie je in foto's bent getagd en het type posts dat je liked en waar je op reageert", zegt een woordvoerder.

Hoewel Facebook zegt dat de persoonlijke tijdlijn van gebruikers uniek is en vrij van algemene vooringenomenheid van het algoritme, benadrukt het bedrijf dat het een team heeft dat samenwerkt met academici om vooroordelen uit het algoritme te houden.

Binnen een recente functie van Instagram genaamd Reels, waarbij het draait om zeer korte video's, kiest het bedrijf ervoor om politieke content actief te onderdrukken. "Wij hebben Reels zo ontworpen dat je in contact komt met mensen die leuke korte videocontent maken. Daarom is besloten om politieke content te degraderen", zegt een woordvoerder. "Dit past in ons beleid om politieke content niet te prioritiseren."

Zowel de gebruikersnamen van mensen die ons data hebben gegeven, als de personen in hun tijdlijnen zijn gepseudonimiseerd. Op geen enkel moment komen wij te weten wie jij bent en wat je op Instagram doet. Algorithm Watch is verantwoordelijk voor de verwerking van de data. De data-analyse door Algorithm Watch is hier in te zien. Wij hebben toegang gekregen tot de data en de uitkomsten. Andere onderzoekers, ook van universiteiten, krijgen geen toegang tot de data. Na afloop van dit onderzoek worden de gegevens uiterlijk 31 december 2021 verwijderd door Algorithm Watch.