In ons onderzoek VET!, waarin we uitpluizen hoe lastig het is om gezond op te groeien, krijgen we berichten over de vele junkfoodreclames die gezond leven moeilijker maken. “Er ligt zoveel verleiding voor het grijpen. Het is een strijd om eraan voorbij te lopen,” schrijft Margriet ons bijvoorbeeld. “Reclame maakt het alleen maar nog moeilijker. We zouden de jonge generatie hiertegen moeten beschermen.”

Een andere tipgever laat weten: “Ik ben voor een verbod op voedselmarketing omdat het geen reclame is maar psychologische beïnvloeding. Het is toch idioot dat we mensen moeten opereren of aan medicijnen moeten zetten om af te vallen terwijl voedselbedrijven miljarden verdienen aan manipulatieve trucs om ons verslaafd te maken aan ongezond voedsel?”

Hebben deze tipgevers een punt? Daar lijkt het wel op. Jaarlijks gaat er maar liefst 1,6 miljard euro naar voedselreclames, berekende onderzoeksbureau Panteia vorig jaar. En meer dan driekwart daarvan ging naar reclames voor ongezonde producten.

Ruim 2 miljoen volwassenen en 80.000 kinderen ziek door hun overgewicht

Als we in de gezondheidscijfers duiken, zien we daarnaast dat het aantal ongezond zware mensen in Nederland, ondanks allerlei gezondheidsakkoorden en leefstijlprogramma’s, nog steeds niet afneemt. In 2022 was de helft van de volwassenen ongezond zwaar en had 15 procent het door de Werelgezondheidsorganisatie en Europese Commissie als ziekte erkende obesitas. Dat zou betekenen dat er meer dan twee miljoen Nederlandse volwassenen ziek zijn door hun overgewicht.

Dat terwijl er in 2018 in het Nationaal Preventieakkoord (NPA) afspraken zijn gemaakt om overgewicht terug te dringen. Het aantal volwassenen met overgewicht zou in 2040 omlaag moeten van 49 naar maximaal 38 procent en het aantal volwassenen met obesitas zou van 14,5 naar maximaal 7 procent moeten gaan. Die kant gaan we nu, vijf jaar later, dus nog niet op.

Voor kinderen is er ook niet veel veranderd. Ruim 337.000 Nederlandse kinderen tussen de 4 en 18 jaar zijn ongezond zwaar (13 procent), en bijna 80.000 kinderen (3 procent) hebben de ziekte obesitas.

Dweilen met de kraan open

In een eerdere publicatie van Pointer over de grote toename van junkfoodrestaurants, zei Liesbeth van Rossum, hoogleraar obesitas in het Erasmus MC en voorzitter van het Partnerschap Overgewicht Nederland (PON), hierover dat wat we om ons heen zien aan voedsel een belangrijke rol speelt in ons eetgedrag. De omgeving moet ons stimuleren om gezonder te eten, meent zij, niet óngezonder.

Ze pleit daarom voor een aanscherping van het preventieakkoord. Van Rossum: “Zolang de voedselomgeving ons verleidt om juist ongezond te leven, is het dweilen met de kraan open. Het is duidelijk dat er meer moet gebeuren.”

Roep om verbod op junkfoodreclames

Ook demissionair staatssecretaris van Volksgezondheid, Maarten van Ooijen, gaf vorig jaar aan dat er minder verleiding moet komen. Hij wil minder fastfood in de straten en een wettelijk verbod op junkfoodmarketing gericht op kinderen, omdat hun vrije keuze nu onder druk staat door alle ongezonde reclames en eettenten die ze om zich heen zien.

Maar de overheid zou nog verder kunnen gaan: De Raad voor Volksgezondheid en Samenleving pleitte een paar jaar geleden al voor een algeheel verbod op reclame voor ongezond voedsel. En ook in programma’s van diverse politieke partijen viel afgelopen najaar te bespeuren dat ze willen ingrijpen in junkfoodreclames om Nederlanders te beschermen en minder gestuurd te laten worden richting ongezond gedrag.

GL-PvdA wil bijvoorbeeld een verbod op ongezonde reclame, lezen we in hun verkiezingsprogramma. Net als de Partij voor de Dieren, die schrijft: “We werken toe naar alleen nog reclame voor gezonde producten. Tot die tijd is in ieder geval kindermarketing voor producten met te veel suiker, zout of vet verboden: geen reclame voor (en óp) snoep en fastfood die gericht is op kinderen onder de 18 jaar.”

Ook het CDA wil marketing voor ongezonde producten ‘zoveel als mogelijk’ aan banden leggen. En in het verkiezingsprogramma van de NSC van Pieter Omtzigt lezen we: “Wij kiezen ervoor om reclames die leiden tot kopen op afbetaling, gokken en ongezond eten te verbieden.”

Bescherming of betutteldrift?

Waar bovengenoemde wetenschappers en politieke partijen het redelijk eens lijken te zijn over een verbod op reclames voor ongezond voedsel omdat die de vrije keuze juist beperken, zijn de BBB en de VVD in hun verkiezingsprogramma vager. BBB schrijft wel over het belang van een gezonde leefstijl en het voorkomen van verslavingen, maar we lezen niks over marketing of reclame. De VVD schrijft in haar verkiezingsprogramma dat onze economie baat heeft bij een goede volksgezondheid. Ze willen ‘een gezonde leefomgeving’, ‘beschikbaarheid van leefstijladvisering’ en ‘ongezonde keuzes ontmoedigen, zonder mensen in hun vrijheid te beperken’. Of het verbieden van junkfoodreclame daaronder valt, is niet duidelijk.

De PVV schrijft niks over preventie behalve het afschaffen van het eigen risico. We lezen ook niks over het beschermen van burgers tegen de stortvloed aan reclame die we online, op tv en in de straten voor onze kiezen krijgen. We lezen wel: “Stop de doorgeslagen betutteldrift. De overheid kan voorlichten, maar bepaalt niet of je rookt, drinkt en wat je eet. Geen suikertaks en geen vleestaks.”

De vraag is of een verbod op reclame voor ongezond voedsel een inperking van de vrijheid en betutteling is, of juist leidt tot méér vrijheid. Nu geven grote voedselbedrijven meer dan een miljard uit aan reclames die bijdragen aan dat mensen dik en ziek worden. Zorgt het beschermen van burgers tegen excessieve verleiding dan dat je een vrijere keuze hebt of zou de overheid weg moeten blijven van een dergelijke ingreep in de vrije markt?