Twintig jaar geleden was het ondenkbaar dat je een presidentskandidaat via Twitter direct kunt aanspreken. Anno 2020 kondigt de zittende president Trump via Twitter aan dat hij en zijn vrouw besmet zijn met het coronavirus. Tienduizenden personen wensen hem direct beterschap toe of lachen hem uit. Naast miljoenen likes en duizenden retweets reageert een groepje accounts enkel met lollige afbeeldingen met teksten erop.

Deze memes worden binnen korte tijd in elkaar geflanst. Een afbeelding met tekst erop, wat humor er overheen gegoten en klaar. De boodschap is vaak simpel: Trump is een leugenaar en onbetrouwbaar, en Biden is ongeschikt en seksueel losbandig. Elke tweet over een debat of verkiezingsbelofte wordt overspoeld met memes.

Met zulke memes zul je een ander niet snel overtuigen van jouw politieke standpunt, denkt Mark Boukes, communicatiewetenschapper aan de Universiteit van Amsterdam. Maar dat is ook niet de bedoeling. Deze boodschappen met humor en een snelle, krachtige boodschap zijn vooral bedoeld het groepsgevoel van medestanders te laten toenemen. "Om mensen hun voorkeuren te versterken – of verder te polariseren, in de Amerikaanse context – of om enthousiasme voor een campagne op te wekken."

Zeker in de Verenigde Staten kunnen Democraten en Republikeinen elkaar nauwelijks meer overtuigen om van partij te wisselen. Zeker zo kort voor de verkiezingen. De memes zijn dan ook voornamelijk bedoeld om genoeg stemmers uit het eigen kamp te mobiliseren. "Als je het vanuit politiek-strategisch oogpunt analyseert, dan zie je dat het in Amerika niet draait om op wie je gaat stemmen, maar óf je gaat stemmen", volgens Boukes.

Memes worden al langer ingezet voor politieke doeleinden. Samenzwerinsgroep QAnon en de terroristische groepering IS zetten memes met succes in om nieuwe leden te werven en het groepsgevoel aan te wakkeren.

Daarnaast lijken individuen ook vaker het slachtoffer te worden van gerichte memecampagnes. Eerder dit jaar werd de algemeen directeur van de wereldgezondheidsorganisatie WHO Tedros Adhanom Ghebreyesus belaagd door talloze memetrollen.

De afgelopen weken hebben we de comments onder de tweets van presidentskandidaten Donald Trump en Joe Biden, en hun vice-presidentskandidaten Mike Pence en Kamala Harris verzameld. Daarin hebben we meerdere van deze trollen gevonden, waaronder een account dat zich voordoet als een Nederlander. Het lijkt erop dat deze accounts geautomatiseerd zijn, maar dat is moeilijk vast te stellen.

Stortvloed aan memes

In een maand tijd hebben we 261.042 tweets verzameld met een mention aan een van de kandidaten. Iets meer dan elf procent daarvan bevat een afbeelding. De meeste personen sturen een of twee keer een afbeelding, maar sommige accounts spammen veel afbeeldingen in korte tijd. Vaak zien we kenmerken van geautomatiseerd gedrag bij deze accounts. In totaal hebben we twintig memetrollen geïdentificeerd.

Het account @a9da21bdd4fb451 (inmiddels offline) stuurt op 4 september 22 tweets binnen vijf minuten. Het gaat om tweets gericht aan Joe Biden. Ze gaan allemaal niet in op wat Biden zegt, bevatten nagenoeg enkel een afbeelding – twee tweets hebben enkel het woord Youtube met een afbeelding erbij – en zijn allemaal ten nadele van de Democratische kandidaat.

Naast deze kenmerken en de vreemde accountnaam is er nog een belangrijke aanwijzing dat het hier niet om een echt persoon gaat. Het account is telkens zeer kortstondig actief. De voorgaande tweehonderd tweets van dit account zijn op slechts vijf momenten verstuurd. Telkens gaat het om een korte periode waarin veel berichten die de Democratische partij op de hak nemen worden verstuurd.

Ook het account @JohnBri44321329 toont verdacht gedrag. Naast de vreemde accountnaam is het account zeer recent aangemaakt, en is het direct erg actief. En er lijkt geen enkele regelmaat te zijn in de tijdstippen waarop het account tweet. Bij authentieke accounts zie je vaak een vast blok waarin het account geen berichten plaatst, omdat die persoon dan slaapt.

Vermomd als echte personen

Sommige accounts veranderen in de loop van de tijd. Het account @dnb009sorebro1 (inmiddels offline) heeft onlangs zijn profielfoto veranderd naar een persoon, in plaats van een pandabeer. Ook ziet het account er op het eerste gezicht onschuldig uit met retweets van natuurvideo’s en voetbalberichten. De replies zijn echter van totaal andere orde: die bestaan exclusief uit anti-Trump-berichten, gericht aan Trump, Biden en Harris.

De tweets die je gelijk ziet zodra je het account opent, zijn totaal anders dan de tweets die het account direct naar andere gebruikers verstuurt. Daarmee wordt een gebruiker of moderator op het verkeerde been gezet. Er zit namelijk een enorm verschil tussen de voor- en achterkant van dit account. We hebben dit bij meerdere memetrollen geconstateerd

Een andere tactiek is om juist enorm kritisch over te komen. Het anonieme account @WWiesje plaats berichten in het Nederlands, Engels en Duits, vaak zeer kritisch over het coronabeleid. Op 4 september stuurt het account zes tweets naar Joe Biden, waarin wordt gesuggereerd dat hij een klein meisje aanrandt en aan vrouwenondergoed ruikt. De tweets van dit account zijn geconcentreerd op specifieke momenten.

We vragen bovenstaande vier accounts of ze hun gedrag kunnen verklaren. Daarnaast hebben we de twintig gevonden accounts bij Twitter gemeld. Nog voordat @a9da21bdd4fb451 en @dnb009sorebro1 antwoord konden geven, zijn deze accounts opgeheven. In totaal heeft Twitter naar aanleiding van onze publicatie zes accounts verwijderd.

Het enige account dat reageert op onze vraag, is @WWiesje. Maar een echte verklaring voor het spamgedrag wordt niet gegeven. "Biden is niet alleen een wolf in schaapskleren, hij heeft daaronder een hele roedel wolven." Daarop volgen talloze beschuldigingen over Bidens zoon Hunter. "En ik vind die Biden maar een viezerd, zit altijd aan vrouwen en kinderen te friemelen."

Humor en misinformatie

Dat bovenstaande accounts voor memes hebben gekozen om hun boodschap te verspreiden, verbaast communicatiewetenschapper Boukes niets. Samen met Giselinde Kuipers van de KU Leuven doet hij momenteel onderzoek naar memes die tijdens de coronatijd zijn gedeeld. "Je kunt een simpele boodschap heel visueel met een korte, krachtige tekst verkopen. Daarnaast zullen mensen er door die de snelheid ook niet heel veel – en misschien ook minder kritisch – over nadenken."

Hoe effectief memes zijn als communicatiemiddel is volgens Boukes nog niet vaak onderzocht. Maar het is wel duidelijk dat zulke berichten op social media snel worden beloond. "Als je likes en shares wil, dan is het goed om een soort van humor in je boodschap te hebben. En dat gebeurt hier."

"Natuurlijk kun je in die humor ook misinformatie verpakken. Dat is schadelijk", erkent hij. Boukes wijst erop dat de complottheorieën en misinformatie ook op andere manieren worden gedeeld, bijvoorbeeld via nepnieuwssites. "En ik denk dat beide heel schadelijk zijn, maar de een – de sites die net doen alsof ze legitieme nieuwswebsites zijn, maar misinformatie publiceren – net iets schadelijker dan memes."

'Platformmanipulatie en spam'

Twitter vindt het gedrag van zes accounts dus zo schadelijk dat ze per direct zijn verwijderd van het platform. "Het verbeteren van de gezondheid van openbare gesprekken is een prioriteit voor ons bedrijf. Platformmanipulatie, inclusief spam en andere pogingen om het openbare gesprek te ondermijnen, is een overtreding van de Twitter-regels", aldus een Twitter-woordvoerder. De accounts zijn verwijderd omdat zij hun afbeeldingen meerdere keren vlak achter elkaar hebben geplaatst, wat volgens de richtlijnen valt onder spam en platform manipulatie.