Zo’n onderzoek komt niet zomaar uit de lucht vallen. In 2017 vond de onderzoeksredactie van het Amerikaanse Buzzfeed een aantal geheimzinnige vluchten boven de Verenigde Staten in een dataset van FlightRadar24, en dit mysterieuze bedrijf. Niet helemaal zonder voorkennis, overigens. Buzzfeed had een lijst met tientallen bevestigde surveillancevluchten, en trainde kunstmatige intelligentie om nog meer van dit soort vliegtuigen te herkennen. De code die ze hiervoor hebben gebruikt kun je hier bekijken.

Wij lezen zo’n artikel en denken: ‘Kun je zoiets ook voor Nederland uitzoeken?’ Wij vroegen eveneens een dataset van een jaar lang vluchten op; voor ons zijn vluchten boven Nederland van belang. FlightRadar24 leverde ons ruim twee miljoen vluchten. Omdat wij niet met een lijst van surveillancevluchten zijn begonnen, kunnen wij het algoritme niet trainen om soortgelijke vluchten te herkennen. Ons onderzoek heeft dus een iets andere aanpak nodig.

Hoe bochtig is deze vlucht?

Uit de analyse van Buzzfeed blijkt dat de zogeheten sinuositeit - of met een eenvoudige term, de bochtigheid - van een vlucht het belangrijkste kenmerk is om spionagevliegtuigen te identificeren. Een rechte lijn krijgt een score van 1; dit is de meest efficiënte route van begin- naar eindpunt. Maar hoe meer omwegen een vliegtuig maakt tijdens haar vlucht, hoe hoger de score uitvalt. Wij hebben vervolgens de tienduizend meest bochtige routes gekozen om te onderzoeken.

Gelukkig hoeft niet één onderzoeker al deze tienduizend vluchten door te nemen. Voor dit soort klussen organiseren wij regelmatig een zogeheten bootcamp: een soort snelkookpan voor onderzoeksjournalistiek. Wij richten een tijdelijke redactieruimte in en nodigen studenten en experts uit om samen met ons onderzoek te doen. Tijdens ons bootcamp #VreemdeVluchten hebben we de tienduizend vluchten handmatig doorgenomen om surveillancevliegtuigen te ontdekken.

Zo vind je de eigenaar van een vliegtuig

Elke bootcamp-deelnemer kreeg een aantal vluchten toegewezen om te beoordelen: wat is de meest logische verklaring voor deze vlucht? Met hulp van de deelnemende luchtvaartexperts en dit artikel kun je veel vluchten goed inschatten. Naarmate onze bootcamp vorderde, hebben we tekeningen van zulke patronen op de wand gehangen. Hieronder zie je hoe verschillend de patronen van vliegtuigen kunnen zijn.

Legt een vliegtuig een kronkelige route af? Dan is het waarschijnlijk een zweefvliegtuig. Een dubbelcheck naar het type vliegtuig is dan meestal voldoende voor de definitieve bevestiging. De eigenaar van zo’n vliegtuig achterhalen kan ook het doel van een vlucht verklaren. Hieronder vind je een aantal websites die ons hebben geholpen met het identificeren van die eigenaren.

• Deze uitstekende tutorial van Bellingcat laat zien hoe je vluchten kunt tracken.

• Het officiële luchtvaartregister van vliegtuigen op de website van ILENT.

• Websites met foto’s en overige informatie van vliegtuigen, zoals Jetphotos, ABpic, Planelogger.

• Forums van spottersverenigingen, zoals Scramble.

• Veel vliegvelden hebben hun eigen spotterslijsten, zoals Antwerpen.

• En er zijn websites die meerdere van deze lijsten met vliegbewegingen publiceren, zoals Airnieuws.

Na twee dagen onderzoek ontdekten wij een piloot die een kerstboom boven Nederland tekende, honderden toestellen die luchtfoto’s boven Nederland maken en - het doel van onze zoektocht - vier surveillancevluchten boven Nederland. Deze resultaten kun je hieronder nog eens nalezen.

De vier opmerkelijke vluchten in onze dataset kun je herleiden tot één vliegtuig van een Nederlands surveillancebedrijf. En zodra je verder zoekt, kom je tot ongeveer honderd van zulke vluchten in een jaar. Wat zit daar precies achter?

Dat gaan wij de aankomende maanden verder uitzoeken. Welke gegevens worden tijdens zulke vluchten verzameld? Kunnen wij deze vluchten linken aan specifieke gebeurtenissen in de regio waar zij boven cirkelen? En wat betekent dat voor de mensen in zo’n gebied?

Heb jij tips over vliegtuigsurveillance boven Nederland? Je kunt ons altijd mailen op pointer@kro-ncrv.nl, of bekijk hier hoe je anoniem en veilig met ons in contact kunt komen.

Illustratie door Tijmen Snelderwaard.

Dit onderzoek is tot stand gekomen dankzij alle deelnemers van het bootcamp #VreemdeVluchten: Aïsha Selser, Annemijn van Langeveld, Doejska Boumans, Esmay Versteegh, Harro Ranter, Jeroen van de Nieuwenhof, Kiki Steenbakkers, Loet Kuipers, Laura Rooyens, Mirthe van Wijngaarden, Rens van de Plas, Rosanne van Schriek, Stephanie Roggekamp, Jerry Vermanen, Thomas Mulder, Peter Keizer, Anoek Hofkens, Frederike Geerdink, Heinze Havinga en Deborah de Nies.