“Ze filmen ons, kijk, hij hangt met z’n benen naar buiten.” Op het achterdek van de Admiral Vladimirsky, een berucht Russisch onderzoeksschip dat meerdere malen werd verdacht van spioneren boven kritieke infrastructuur voor de Nederlandse kust, staat een in camouflagekleding uitgedoste Russisch militair op de uitkijk. Aanvalsgeweer - een Kalasjnikov AK74-M -, portofoon en verrekijker in de aanslag. Een ijskoude wind blaast over het schip terwijl het door de Noordzee vaart. Golven met witte koppen slaan tegen de Vladimirsky aan. Maar de geluiden van de ruige zee worden plotseling verdreven door een helikopter. Een Deense MH-60R Seahawk nadert het schip snel en hangt plots enkele meters boven het achterdek. Precies boven de militair. “Net waren het nog Zweedse F-16's die om ons schip heen cirkelden. Nu zijn het helikopters. Overal waar we komen, worden we gevolgd. Dit wordt een interessante reis.”

Unieke videobeelden van bemanningsleden van de Vladimirsky in 2020, die Pointer vond op YouTube en inmiddels zijn verwijderd door de eigenaar, geven een nauwkeurige inkijk in het leven aan boord van een van de bekendste Russische spionageschepen. Niet alleen laten de beelden zien hoe de civiele bemanning aan boord leeft. Ook zetten ze ons op het spoor van de Russische militaire brigade die zwaarbewapend door onze zeeën trekt aan boord van deze onderzoeks- en ondersteuningsschepen.

Door de beelden nauwgezet te analyseren konden we de identiteit vaststellen van de gewapende elitemilitairen aan boord. Via de sociale media van deze mannen spoorden we vervolgens meer Russische militairen op, vonden we hun militaire eenheid, en uiteindelijk de basis in Baltiejsk waar ze wordenklaargestoomd voor aanvallen op en vanuit de zee.

Dubbelrol

“Dit had ik zeker niet verwacht”, zegt Sasha, een van de onderzoekers aan boord van de Admiral Vladimirsky als hij zijn camera aanzet om de Deense helikopter te filmen. Vijf dagen eerder is het schip onder luid gejuich vertrokken uit Kronstadt, de Russische havenstad nabij Sint-Petersburg en de thuishaven van de Baltische vloot. De bemanningsleden zijn onder veel media-aandacht als helden uitgezwaaid. In opdracht van de Russische marine en het Russisch Geografisch Genootschap beginnen ze in december 2020 aan een wereldreis, om de 200ste verjaardag van de ontdekking van Antarctica te vieren en oceanografisch onderzoek te doen in het ijsgebied.

Sasha wil alles filmen om zijn familie en vrienden op de hoogte te houden van het avontuur. De Admiral Vladimirsky ziet eruit als een civiel onderzoeksschip en voert publiekelijk onderwateronderzoek uit. Maar het is wel degelijk eigendom van de Russische marine, en wordt ook ingezet voor geheime militaire missies.

Daarom trekt het schip de nodige aandacht als het zonder AIS-signaal, dat de positie van de boot hoort door te geven, de Oost- en Noordzee op vaart. De NAVO-landen houden het Russische onderzoeksschip nauwgezet in de gaten en geven de positie van de boot aan elkaar door. Sasha moet wennen aan de aandacht die het schip krijgt. Als de Deense helikopter en Zweedse F-16's het schip omcirkelen, stapt hij een beetje zenuwachtig het bovendek op waar een handvol soldaten op de uitkijk staat.

“Niemand heeft verboden te filmen”, zegt Sasha tegen een collega. En zo geeft hij ons een zeldzame blik op de militaire inzet op een Russisch onderzoeksschip in onze wateren.

Spetsnaz

De militairen op het bovendek hebben mutsen of helmen op en dikke camouflagekleding aan. Daaraan valt een van de deskundigen die we de beelden laten zien direct iets op. De kleding van de man rechts in beeld heeft het kenmerkende patroon van de Spetsnaz, de Russische special forces. Een gespecialiseerde militaire eenheid; experts in verkenning en sabotage.

In een volgende video, in mei 2020 opgenomen door Sasha als het schip in de buurt van Afrika vaart, zijn de militairen opnieuw te zien. Dit keer van dichtbij.

Nadat de Vladimirsky plotseling is benaderd door een onbekend schip zijn alle militairen het dek op gerend. Kalasjnikovs in de aanslag. “Ben je klaar voor de strijd?”, klinkt het over de portofoon. “Moskou is klaar.” “Izjevsk is klaar.” “Astana is klaar.” De militairen gebruiken de namen van Russische steden als codenamen en geven aan dat ze op hun afgesproken positie staan. De beelden geven ons de gelegenheid om deze militairen te onderzoeken. Wie zijn ze? Wat doen ze aan boord? En wat is hun missie?

De eerste aanwijzing vinden we in de tatoeages op ‘Moskou’s’ hand en arm. De parachute, met aan beide zijden een vliegtuig, getatoeëerd op zijn rechterhand, zijn het symbool van de VDV, de luchtlandingstroepen. Een van de best getrainde troepen van de Russische krijgsmacht.

Via gezichtsherkenningssoftware die we voeden met screenshots van de soldaten, vinden we meer foto’s van de expeditie van de Vladirmirsky, waarop ‘Moskou’ en ook de andere militairen te zien zijn. Ze poseren onder andere in officieel tenue bij verschillende gelegenheden.

De speldjes en insignes op hun armen en borst laten zien wat hun rang is of onder welke eenheid ze vallen. Zo toont het embleem op de rechterarm, met het gele anker, dat de militairen onderdeel zijn van het Korps Mariniers. Interessant is de speld met rode ster en rode vlag. Die geeft aan dat de militairen tot het garderegiment behoren, een elite-eenheid binnen de Russische strijdkrachten.

Mariniers

Op het VK-profiel (het Russische alternatief voor Facebook) van een van de militairen, staat een foto van hem met een vlag in zijn hand. “Там, где мы, там — победа!”, staat erop, oftewel: “Waar wij zijn, daar is de overwinning”. Het motto van het Russische Korps Mariniers. Met daarboven een boos kijkende dolfijn en de tekst: 336 OBrMP. Dat staat voor de 336ste onafhankelijke brigade mariniers, een eenheid van de Russische marine-infanterie die gespecialiseerd is in amfibische operaties, zoals het veroveren van een vijandelijk kustgebied.

De vondst wordt bevestigd als collega’s van Dossier Center - een organisatie opgericht door de Russische zakenman in ballingschap, oligarch en oppositieactivist Mikhail Khodorkovsky - op een van de VK-profielen een telefoonnummer vinden van een van de militairen op de Vladimirsky. Dat telefoonnummer brengt ons naar een cv, waarop de man zijn werkgever heeft genoteerd: militaire eenheid 06017. De eenheid waaronder de 336ste brigade valt.

336ste brigade

De elitemilitairen aan boord van de Vladimirsky behoren dus tot de 336ste brigade, dat onderdeel is van de Russische Baltische vloot. De eenheid opereert vanuit de stad Baltiejsk in Kaliningrad, de tweede thuishaven van de Baltische vloot, en bestaat onder meer uit luchtlandingstroepen, scherpschutters, een tankbataljon, verkenningstroepen en een luchtafweerraketdivisie.

Op satellietbeelden is te zien hoe de basis, die bestaat uit oefenterreinen, een parachutesimulator, sporthallen en barakken, sinds 2019 flink is opgeknapt en uitgebreid. Onder meer met parkeerterreinen voor militaire voertuigen, waaronder tanks.

Denktank PISM, het Poolse Instituut voor Internationale Zaken, meent dat de 336ste brigade naast de Spetsnaz en VDV, de luchtlandingstroepen, een bijzondere rol heeft in de hybride oorlogsvoering van Rusland. “Hun opleidingsniveau, hoge percentage beroepsmilitairen en ervaring gaan verder dan amfibische operaties of tactische aanvallen en stellen hen in staat om onconventionele operaties uit te voeren. Deze Russische elite-eenheden zouden zelfs effectiever kunnen zijn in hybride oorlogsscenario's dan de dienstplichtige Spetsnaz”, schrijft het instituut in 2017 in een rapport.

Invasie van Oekraïne

De 336ste brigade speelt ook een belangrijke rol in de invasie van Oekraïne. In 2022 kende president Poetin de eenheid de onderscheiding van de Orde van Sjoekov toe. Volgens Russisch persbureau Tass voor de “heldenmoed en dapperheid” die het personeel van de brigade toonde tijdens gevechten in Oekraïne “ter bescherming van het vaderland en de staatsbelangen”. De mariniers waren betrokken bij de gevechten om Marioepol en zouden daar zware verliezen hebben geleden.

Ook ‘Moskou’, de militair die in 2020 op de Vladimirsky aanwezig was, heeft gevochten in Oekraïne. Hij kreeg er tijdens een plechtigheid in 2022 een medaille voor. Op Telegram-kanalen van Russische legereenheden zijn volop foto’s en video’s te vinden van leden van de brigade die op dit moment vechten in Oekraïne.

Schepen

Volgens Persbureau Tass is de 336ste brigade niet alleen actief op de Vladimirsky, maar zijn de “zwarte baretten” betrokken bij alle “langeafstandscampagnes van oorlogsschepen en hulpschepen van de vloot in de wateren van de Atlantische Oceaan, de Oostzee, de Noordzee en de Middellandse Zee."

In ons eigen onderzoek zien we de gewapende militairen inderdaad ook op andere onderzoeksschepen. In 2020 werden ze bijvoorbeeld gespot op de Donuzlav, eveneens een Russisch onderzoeksschip. En in datzelfde jaar op de Yantar, het bekendste Russische spionageschip.

In de documentaire Poetins Schaduwoorlog, gemaakt door de Scandinavische collega’s in dit onderzoek, wordt verslaggever Niels in 2022 door een gewapende militair begroet als hij naar de Admiral Vladimirsky vaart.

Deense fotografen maken foto’s van gewapende militairen aan boord van de Evgeniy Gorigledzhan, onderdeel van het Russische geheime militaire programma GUGI, als het in oktober 2023 richting Nederland vaart.

En als Russisch onderzoeksschip Sibiryakov in juni dit jaar langs de Deense kust navigeert, filmen collega’s van de Duitse omroep NDR drie militairen op het dek van het schip. Allen gewapend.

We vinden foto’s van militairen aan boord van de Vladimirsky die teruggaan tot 2014. En ze zijn niet alleen aan boord tijdens wereldreizen, maar ook als de schepen vanuit de Oostzee naar de Noordzee varen en weer terug.

Trainingen

Maar wat doen die militairen aan boord? De video’s van Sasha laten dat niet zien. En ook in ons onderzoek kunnen we geen concrete aanwijzingen vinden voor wat de militairen precies uitvoeren. Maar dat het serieus is, blijkt wel uit Russische berichten.

We vinden een publicatie van het Russische ministerie van Defensie waarin de wereldreis van de Vladimirsky en de taak van de aanwezige militairen wordt besproken. Tijdens de tocht hebben de tien aanwezige militairen “typische antiterroristische taken” uitgevoerd volgens het ministerie, zoals verdediging tegen sabotage en bewaking van het schip. Meer details geeft het artikel niet.

Wel laat het ministerie in een ander artikel zien hoe die trainingen eraan toe gaan. Op foto’s is te zien hoe militairen in 2021 op de Vladimirsky worden getraind om dienst te doen als onderdeel van antiterreurgroepen op schepen in de oceaan. Ze dragen camouflagekleding, bivakmutsen en helmen terwijl ze over het schip patrouilleren en schieten met machinegeweren en Kalasjnikovs op denkbeeldige doelen in het water.

De militairen worden getraind op beveiliging en verdediging, schrijft het ministerie. “Mariniers krijgen ook vuurtraining in het afvuren van reguliere handvuurwapens, zowel op oppervlaktedoelen als in omstandigheden van beperkte ruimte (compartimenten, gangen, vestibules) van schepen en vaartuigen.” Daarvoor wordt gebruikgemaakt van ervaring die is opgedaan “tijdens gevechtstrainingen in de Arctische zone en tijdens vijandelijkheden tegen terroristen op het grondgebied van de Arabische Republiek Syrië.”

Hoeveel mariniers precies worden ingezet op Russische schepen is niet duidelijk. Maar volgens het bericht van het Russische Ministerie van Defensie zijn in elk geval in 2020 zo’n 600 mariniers in tien maanden tijd opgeleid om antiterroristische taken uit te voeren op schepen en vaartuigen van de marine.

'We doen te weinig’

We laten de YouTube-beelden aan Europees parlementslid Riho Terras zien. Terras was commandant van de Estlandse strijdkrachten tot 2018 en werkte in zijn jongere jaren als matroos op een fregat van de Sovjetmarine. “Kijk, ze dragen op deze beelden geen volledig uniform, maar alleen een vest”, zegt Terras als hij naar de beelden van ‘Moskou’ op de Vladimirsky kijkt. “Dat geeft aan dat ze erg ervaren zijn en zich weinig van de regels aantrekken.”

Het doel van deze onderzoeksschepen is inlichtingen vergaren, weet de Europarlementariër. “De militaire bemanning zal dat op elke mogelijke manier doen, en spionage is daar een van.”

We hoeven ons niet direct zorgen te maken over één specifiek schip, denkt Terras. “Maar wel over waarom Rusland zoveel militaire macht toont overal. We doen te weinig om dat tegen te houden. De NAVO zou altijd aanwezig moeten zijn in de Oostzee. 24 uur, zeven dagen per week, met als taak de infrastructuur op zee beschermen. Maar we doen niet genoeg, omdat we denken dat er geen dreiging is, of dat die dreiging niet op komst is. En dat moet veranderen”, zegt hij.

‘Hinder ze’

VVD-Europarlementariër Bart Groothuis vindt dat ook: we moeten ons zorgen maken en meer doen om de Russische schepen tegen te houden. “Ga er agressief op zitten, hinder ze. Je moet deze dreiging serieus nemen”, zegt hij.

Groothuis wijst erop dat de Russische onderzoeksschepen vaak gekoppeld zijn aan het Russische geheimemilitaire programma GUGI, dat tijdens de Koude Oorlog is opgezet om de vijand in de gaten te houden. “Dat willen ze in het geheim doen, dus er liggen misschien wel top secret dingen aan boord. Dus wat doe je dan? Stel een kustwacht of douane wil boarden, dan zorg je dat je er met Kalasjnikovs staat, zodat ze het wel uit hun hoofd laten”, zegt Groothuis.

“De Noorse politie heeft een keer zo’n schip geënterd. Dat vond ik heel stoer. Dat is wat je moet doen. Die intimidatie moet je hebben. Dat de Russen denken als ze de Nederlandse exclusieve economische zone (EEZ) binnenvaren: “Die Hollanders, die zien alles, die pakken ons aan.” Zolang we onze diensten er niet op afsturen om amok te maken, voelen de Russen zich vrij die operaties hier uit te voeren.”

Zelfverdedigingsmogelijkheden

Volgens de Nederlandse marine is het niet ongewoon dat een onderzoeksschip van de marine bewapend is. “De Nederlandse hydrografische opnamevaartuigen zoals Zr.Ms. Luymes en Zr.Ms. Snellius zijn uitgerust met zelfverdedigingsmogelijkheden”, laat een woordvoerder weten. “Ze kunnen zich verdedigen tegen kleinere dreigingen met bijvoorbeeld .50 kaliber wapens, maar ook met klein kaliber handwapens en brandblusslangen voor afschrikking.”

Defensie houdt de Russische onderzoeksschepen nauwlettend in de gaten als ze door onze EEZ varen, aldus de woordvoerder. “Het varen van deze schepen binnen de internationale regelgeving wordt professioneel en veilig afgehandeld.”

De bemanningsleden van de Vladimirsky lijken in de video’s in elk geval weinig onder de indruk van de NAVO-strijdkrachten. “Waarschijnlijk wilden ze nieuwe foto’s maken van ons schip nadat het is gemoderniseerd”, zegt Sasha lachend in zijn camera. “Die beelden hebben ze blijkbaar nodig. Die NAVO-jongens die ons allemaal volgen, wie weet wat ze willen. We worden overal gevolgd. Dat doen ze altijd, niets om je over te verbazen”, vertelt hij zijn familie en vrienden.

Russian Spy Ships is een onderzoeksproject van journalisten van Pointer (KRO-NCRV), NDR, WDR en SZ (Duitsland), VRT (België), NRK (Noorwegen), Yle (Finland) en ERR (Estland). In samenwerking met SVT (Zweden), BBC (VK), Marineschepen.nl, Vake.ai, Marinetraffic.com en Dossier Center.

Kijk hieronder onze tv-uitzending over Russische spionageschepen terug: