Hoogleraar Willem Bouten (Universiteit van Amsterdam) doet al zo’n 15 jaar onderzoek naar het gedrag van vogels, hij gebruikt daarvoor gps-trackers en radarbeelden. Bouten: “Met die trackers kunnen we elke drie seconde zien waar de vogels zijn, maar we kunnen bijvoorbeeld ook aan de beweging van hun lijf zien of ze op water dobberen, op een boot staan of op het veld staan te slapen.” De data die de universiteit verzamelt is onder andere waardevol voor windmolenonderzoek en hun gps-trackers worden daarom ook op veel plekken in de wereld gebruikt om vogelgedrag in kaart te brengen.

Kiekendief op jacht naar muizen

“Als je het gedrag van vogels snapt, dan kan je op het juiste moment de juiste maatregelen nemen om vogelslachtoffers te voorkomen,” legt de hoogleraar uit. Hij noemt bijvoorbeeld het onderzoek naar kiekendieven in Groningen. “Deze vogels leven in een agrarisch gebied en eten muizen. Wanneer in juni en juli de gewassen in de akkers hoog staan, dan is het voor de kiekendief lastig om zijn prooi te vinden. Maar als de boer net gemaaid heeft dan zijn die muizen vanuit de lucht juist weer heel zichtbaar en stikt het ervan. Op dat moment gaan die kiekendieven volop op jacht.” En dat levert daardoor ook een groter risico op voor de vogels om door een windturbine gegrepen te worden. Bouten: “Als je die informatie hebt, dan zou ik zeggen: “Zet die turbine even stil als de boer aan het oogsten is.”

De onderzoeker moet toegeven dat dit soort interventies op basis van deze relatief nieuwe technologie nog niet of nauwelijks plaatsvinden in Nederland. “Maar het is wel de manier hoe we wat mij betreft met dit probleem zouden moeten omgaan.”

Recent bracht Sovon Vogelonderzoek Nederland in kaart waar windmolens en vogels elkaar het meest in de weg (kunnen) zitten. Zo vormen turbines op de Waddeneilanden en in en om de Biesbosch bijvoorbeeld een hoog risico voor broedvogels, blijkt uit de kaarten in het rapport. Voor de vogeltrek zijn de kust en een deel van Limburg een gevarenzone. Je ziet aan de kleuren dat in die gebieden massale vogelverplaatsingen plaatsvinden en dat daar windturbines mogelijk voor problemen kunnen gaan zorgen.

Het onderzoek is gedaan in opdracht van het ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit en moet gemeenten en provincies inzicht geven in hoe geschikt een plek is om windmolens neer te zetten. Die overheden zijn in het kader van de energietransitie namelijk momenteel druk op zoek naar locaties om duurzame energie op te wekken. Volgens Sovon zijn de kaarten vooral te gebruiken als zoekkaarten en blijft onderzoek ter plekke nodig om de risico’s voor een specifieke locatie heel concreet in te schatten. Onderzoek dat sowieso nodig is om een vergunning te krijgen voor het plaatsen van een windmolen, maar hoe roder het gebied op de kaarten des te groter de kans dat plaatsing lastig is (of soms zelfs onmogelijk).

Opvallend genoeg kleuren de gebieden rond Nederlands populairste natuurgebied, de Veluwe, niet of nauwelijks rood op de kaartjes van Sovon. Toch wil dat niet zeggen dat het natuurgebied volgebouwd kan worden met windmolens. Want juist daar zorgt momenteel een klein aantal wespendieven, een roofvogelsoort, voor hoofdbrekens bij het maken van de nieuwe energieplannen. Sterker nog, de beschermde status van de wespendief zet voorlopig een streep door de komst van tientallen windmolens op en rond de Veluwe.

Het is mede de data van onderzoeker Bouten die ervoor zorgt dat we weten hoe het leefgebied van deze roofvogelsoort er in Nederland uitziet. Zo ontdekte hij dat een door hem gevolgde wespendief elke dag op en neer vloog van het Veluwse Vierhouten naar Biddinghuizen in de Flevopolder. “Die wespendieven die gingen daar naartoe omdat er om een of andere reden minder voedsel te vinden was op de Veluwe, maar wel in dat gebied. Ze waren als het ware aan het forensen.”

De vraag dringt zich op of je op bepaalde momenten windmolens niet bij voorbaat kunt stilzetten, bijvoorbeeld tijdens de massale vogeltrek. In sommige nachten vliegen er wel 2 miljoen vogels over ons land, vertelt Bouten. Hij legt uit dat hij onderzocht heeft wat windmolens in de Eemshaven voor effect hebben op die vogeltrek. Bouten. “Daar gaat het niet om een kleine groep beschermde soorten zoals zo’n wespendief, maar juist om hele grote groepen vogels die overvliegen. We kwamen in de Eemshaven tot de conclusie dat als je de windmolens daar zo’n 9 nachten zou stilzetten dat het aantal vogelslachtoffers met ongeveer een derde zou verminderen.”

Toch wordt die stilstandvoorwaarde niet meegenomen in het verlenen van de vergunning aan het windpark volgens Bouten. “Het is aangevochten door de windparkeigenaar en de rechter heeft hem voorlopig in het gelijk gesteld omdat die van mening was dat we de vogeltrek nog niet nauwkeurig genoeg kunnen voorspellen.” En dat gebrek aan kennis is ook precies waar volgens de hoogleraar op dit moment nog de schoen wringt. “Die kennis is niet alleen bij overheden onvoldoende aanwezig, ook bij ons op de universiteit weten we nog te weinig. Het is een nieuwe wetenschap en het verzamelen van dit soort informatie kost tijd. En geld. Je zou denken dat er met al die miljarden die deze energietransitie gaat kosten ook wel wat geld gestoken wordt in dit soort onderzoek. Maar ik kan je vertellen dat dat verschrikkelijk tegenvalt.”