Minister Mark Harbers van Infrastructuur en Waterstaat stelde begin mei een verbod in voor Russische schepen in Nederlandse havens, na onderzoek van Pointer (KRO-NCRV). Daaruit bleek dat koelschepen van het Russische visserijbedrijf Norebo geregeld aanlegden in de Eemshaven, vlak bij een militair terrein. De Russische zeelieden hadden zo vrij zicht op jeeps, vrachtwagens, rupsvoertuigen en ander militair materieel dat klaarstaat om te worden verscheept.

Sinds het verbod zijn Russische schepen niet meer welkom in Nederlandse havens. Maar Russische visserijbedrijven hebben een manier gevonden om hun vis alsnog naar Nederland te verschepen. Ze huren het Noorse bedrijf Silversea in om de route van Moermansk naar Nederland te varen. Dat is niet verboden: Russische vis mag gewoon worden verkocht op de Nederlandse markt. De Noorse schepen blijken echter deels bediend door Russische bemanningsleden.

“We werken al meer dan twintig jaar met deels Russische bemanning aan boord van onze schepen”, zegt Silversea-eigenaar Tormod Fossmark. “Wij hebben geen kennis of reden om te geloven dat er enige spionage aan boord van onze schepen plaatsvindt. Deze bemanningsleden zijn loyaal en goed voor ons bedrijf.”

Bevroren vis

Op het moment dat minister Harbers het verbod op 17 mei afkondigde, lag net het Russische koelschip Belomorye van rederij Norebo voor onze kust om bevroren vis af te leveren in Velsen. Het schip werd vanwege het verbod geweigerd en maakte rechtsomkeert. Daarna voer het rechtsreeks naar de baai van Bellsund in Spitsbergen om daar op zee zijn vracht over te hevelen op de Noorse Silver Copenhagen van rederij Silversea.

De Silver Copenhagen voer vervolgens naar de Eemshaven. Daar lag het schip vorige week op exact dezelfde locatie waar eerder de Russische schepen afgemeerd lagen, met vrij zicht op het militaire terrein en in de buurt van onderzeese infrastructuur, zoals gasleidingen en internetkabels.

Spionage

Volgens de Russische maritieme doctrine uit 2022, een strategisch document waarin de ontwikkelingen en doelstellingen van de Russische marine staan omschreven, moeten civiele schepen, zoals vissersschepen en transportschepen, altijd tot de beschikking staan van het Russische leger. Volgens de doctrine wordt de bemanning van tevoren getraind en de schepen aangepast voor inzet bij “speciale operaties”.

Russische zeelieden en vissersschepen zijn eerder in verband gebracht met mogelijke spionage. Zo werd bijvoorbeeld de Taurus, een vissersschip van Norebo, meerdere keren gespot in de buurt van Amerikaanse kernonderzeeërs. De Kapitan Sokolov, eveneens een vissersschip van Norebo, zou volgens de Belgische veiligheidsdiensten mogelijk een rol spelen bij de sabotage van een gaspijpleiding voor de Finse kust, in oktober vorig jaar. In november 2022 ontdekte de Noorse politie bij toeval oude Sovjet-radio's achter de gesloten deuren van twee Russische vissersschepen. De radio’s zouden vermoedelijk zijn gebruikt om stiekem berichten over en weer naar Rusland te sturen.

De Estlandse buitenlandse inlichtingendienst waarschuwde in datzelfde jaar dat de Russische geheime dienst in Kaliningrad en Moermansk agenten rekruteert onder zeelieden. Die zouden onder meer visuele verkenningen uitvoeren in havensteden over de hele wereld.

‘Het gaat om de vlag’

Toch ziet minister Harbers geen reden om het verbod uit te breiden en Russische zeelieden compleet te weigeren. “De nationaliteit van de bemanningsleden op schepen valt niet onder het sanctiebeleid. Het gaat om de vlag waaronder een schip vaart”, reageert de minister via zijn woordvoerder. “Noorwegen stelt regels aan de bemanning. Als Nederland gaan we ervan uit dat de Noren dit op een zorgvuldige manier doen door kwalitatieve eisen te stellen aan de bemanning en om die reden zien we geen risico.”

De Noorse onderzoeker Åse Gilje Østensen van de Royal Norwegian Naval Academy ziet dat anders. “We horen steeds meer dat Rusland manieren vindt om sancties en andere tegenmaatregelen te omzeilen, of om niet op te vallen. Bijvoorbeeld door een breed scala aan vlaggen te gebruiken, of door Russische schepen opnieuw te vlaggen”, zegt ze. “We maken ons dan ook zorgen dat dit meer speelruimte creëert voor het uitvoeren van sabotage-acties of andere ongewenste activiteiten, vooral als de hele bemanning Russisch is. Het feit dat Silver Sea nu Russische zeelieden toegang geeft tot de Eemshaven en andere havens, zou van belang moeten zijn voor de Nederlandse autoriteiten.”

Østensen twijfelt eraan of Russische zeelieden een keuze hebben als ze worden gevraagd spionagewerk te doen. Rusland heeft geen sterk onderscheid tussen civiele en militaire missies, zegt ze tegen de Noorse omroep NRK. “Rusland is een autoritair regime, en als het Kremlin je vraagt een missie uit te voeren, heb je echt weinig keuze of je het wel of niet doet.”

Naïef

Er zijn meerdere manieren waarop Russische zeelieden, ondanks het verbod voor Russische schepen, alsnog Nederlandse havens aan kunnen doen, waarschuwt NSC-Kamerlid Isa Kahraman. “Ik vind het wel heel naïef als we daar niet alert op zijn en kijken hoe Rusland misbruik kan maken van het omkatten van hun schepen, of onder andere vlaggen vaart. Het is echt belangrijk dat onze veiligheidsdiensten nauwlettend deze bewegingen in de gaten houden”, aldus NSC-Kamerlid Kahraman. Hij stelde Kamervragen naar aanleiding van het eerdere Pointer-onderzoek naar Russische koelschepen in de Eemshaven. Demissionair minister van Defensie Kajsa Ollongren liet de Tweede Kamer vervolgens weten dat Russische schepen zouden worden geweerd.

“Als we echt constateren dat die zeelieden ons land bespioneren, zou ik zeker als volgende stap alle Russische zeelieden verbieden onze havens binnen te komen”, zegt Kahraman. “Ik wil niet elke Rus meteen verdachte maken. Maar we moeten niet naïef zijn (en denken, red.) dat ze niet onder druk gezet kunnen worden om in opdracht van de Russische defensie te spioneren.”

Risico

Door alleen schepen met een Russische vlag te verbieden is het risico niet verdwenen, meent defensiespecialist Patrick Bolder van denktank The Hague Centre for Strategic Studies. “Nee, natuurlijk niet. Het is wel een klein hobbeltje dat door de Russen moet worden genomen.”

Bolder wijst erop dat niet duidelijk is of de Russische bemanning zich daadwerkelijk schuldig maakt aan spionage of sabotage. “Het is ook niet zo dat je meteen kunt zeggen dat deze bemanning ook voor de Russische overheid werkt. En dat is nu precies het probleem met hybride oorlogsvoering, er hangt vaak een sfeer omheen van 'plausible deniability'. Zolang er geen kwaad wordt uitgevoerd of het niet te bewijzen is dát er kwaad wordt uitgevoerd kun je daar weinig tegen beginnen.”

Russische zeelieden kunnen ook niet zomaar geweigerd worden, meent hoogleraar Handelsrecht Frank Smeele. “Als iemand een werkvergunning heeft in Noorwegen, mag een ander land die persoon niet zomaar weigeren. Dus matrozen mogen aan land gaan als er geen bewijs van spionage is.”

Sancties

Sliversea vaart al twintig jaar van Rusland naar Nederland in opdracht van Russische bedrijven, laat Silversea-eigenaar Tormod Fossmark weten. “We vervoeren alleen visladingen van of naar Rusland.” Silversea en het Russische Norebo werken daarin al decennia samen. De Noorse rederij verkocht ook een van haar koelschepen aan het Russische visserijbedrijf.

Het Noorse bedrijf is al vaker in het nieuws geweest omdat het vaarroutes van Russische maatschappijen heeft overgenomen nadat Noorwegen de havens had gesloten voor Russisch transport vanwege Europese sancties na de oorlog in Oekraïne.

Volgens Fossmark houdt zijn bedrijf zich aan de regels. “Wij gebruiken lokale loodsen om het schip van het loodsstation naar de haven te brengen. Wij werken ook nauw samen met juridische adviseurs en met de Noorse autoriteiten om ervoor te zorgen dat alle sancties en regelgeving strikt worden nageleefd.”

In samenwerking met Noorse publieke omroep NRK