Terwijl Russische tanks Oekraïne binnenrollen, gaat op 24 februari een post viraal van Twittergebruiker WarClandestine, aanhanger van extreemrechtse complotbeweging QAnon. "Holy shit!”, begint hij zijn post. “Ik denk dat ik iets op het spoor ben over #Oekraïne." WarClandestine, echte naam Jacob Creech, plaatst een kaart van Oekraïne met allerlei getekende stipjes: geheime biolabs, gefinancierd door het Amerikaanse ministerie van Defensie. "Eerst dacht ik, nee joh. Toen ging ik verder zoeken."

In de laboratoria zouden volgens WarClandestine "de meest gevaarlijke virussen in de wereld" worden gecreëerd, met als doel om Rusland aan te vallen. Hij verwijst daarbij naar de getekende stippenkaart met vermeende biolabs en naar eerdere berichten waarin Poetin Amerika beschuldigt van het creëren van biologische wapens. "Weten jullie wat dit betekent?!", vraagt hij zijn lezers. Stiekem is dit volgens hem dé achterliggende reden waarom Poetin Oekraïne aanvalt met raketten. "Hij gaat zeker weten achter de vermeende biowapens aan."

Al vrij snel wordt het verhaal opgepikt door InfoWars, het populaire complotprogramma van Alex Jones. Het bericht oogst meer dan 121 duizend Facebook-interacties en gaat in rap tempo de wereld over.

Twee dagen later duikt exact hetzelfde amateuristische kaartje van WarClandestine’s tweet op in Russische staatsmedia. Amerika bouwt laboratoria voor biologische wapens aan de grenzen van Rusland, is het bericht. En de "speciale operatie" valt volgens de Russen heel toevallig gelijk met de "geplande lancering van Amerikaans biolabs in Oekraïne".

Net als WarClandestine en de staatsmedia gebruikt Rusland de biolabs-theorie om de invasie te rechtvaardigen. Op 6 maart tweet het Russische ministerie van Buitenlandse Zaken dat de regering in Kiev probeerde bewijs te vernietigen van "het militair-biologisch programma", gefinancierd door het Pentagon. In de dagen hierna laat het Kremlin het onderwerp niet los: er wordt een strafzaak opgetuigd, Rusland stapt naar de Verenigde Naties, en een Defensievertegenwoordiger claimt dat Amerika vogels inzet om vanuit de biolabs dodelijke ziektes naar Rusland te verspreiden. "Dergelijke experimenten met gevaarlijke ziektes kunnen leiden tot op etniciteit gebaseerde pandemieën", tweet de Russische ambassade in Zuid-Afrika eind maart.

Begin juni organiseert Rusland een conferentie over Amerikaanse labs in Oekraïne. De Nederlandse blogger Sonja van den Ende wordt door het Kremlin ingezet om te vertellen dat de laboratoria verantwoordelijk zijn voor de verspreiding van covid-19 en apenpokken. "Onze politieke leiders financieren de biologische laboratoria in Oekraïne. Heel Europa is betrokken bij deze bio-terroristische oorlog tegen Rusland", houdt ze de zaal voor. Haar toespraak wordt later op Twitter gedeeld door de Russische ambassade in Nederland.

De verhalen bereiken ook Nederland. Alternatieve media en blogs met duizenden lezers zoals Ninefornews, Blcbx.tv, Ella Ster, Café Weltschmerz en Dagelijkse Standaard nemen het narratief over. Ook de Tweede Kamer is niet immuun: Forum voor Democratie fractievoorzitter Thierry Baudet tweet verschillende keren over de Amerikaanse biolabs in Oekraïne. Na de gemeenteraadsverkiezingen sprak Baudet in maart over grote ontwikkelingen die om aandacht vragen, zoals "biolabs in Oekraïne" en "wat dat te maken heeft met corona".

Wopke Hoekstra (CDA) uitte als minister van Buitenlandse Zaken zijn zorgen over de biolabs-theorie die Rusland heeft verspreid. Hij was bang dat het land het verhaal zou gebruiken om zelf biologische wapens in te zetten in Oekraïne. "Ik vind dat je in ieder geval rekening moet houden met de aanmerkelijke kans dat dit type geluiden is bedoeld om later bepaalde acties te rechtvaardigen", zei hij.

Oude theorie

Al sinds zeker 2014 injecteert Rusland het internet met verhalen over Amerikaanse laboratoria aan haar grenzen. Kort na de annexatie van de Krim duiken de eerste berichten over geheime laboratoria op. "We kunnen alleen maar hopen dat het niet een nieuwe testlocatie wordt voor de ontwikkeling van nieuwe type wapens", schreef Ukraina.ru, onderdeel van staatsmediabedrijf Russia Today.

In 2017 wordt het verhaal van militaire dreiging opgevoerd. Russische staatsmedia noemen Oekraïne een "biologische bom". Bij deze berichtgeving verschijnen voor het eerst kaarten van Oekraïne met de veronderstelde militaire biolabs.

De geruchten houden zo lang aan dat de veiligheidsdienst van Oekraïne en de Amerikaanse ambassade zich in 2020 onafhankelijk van elkaar genoodzaakt zien om verklaringen naar buiten te brengen. "Nepnieuws" over "militaire laboratoria in Oekraïne" verspreidt zich snel via sociale media, waarschuwde de veiligheidsdienst.

Er zijn wel degelijk medische labs in Oekraïne mede gefinancierd door Amerika. Maar die zijn bedoeld voor het vroegtijdig opsporen van gevaarlijke ziekten en het ontwikkelen van vaccins, en zijn niet militair van aard. Ook zijn ze niet geheim. "Deze Russische desinformatie is totale onzin en het is niet de eerste keer dat Rusland valse claims maakt tegen een ander land", zegt het Amerikaanse ministerie van Buitenlandse Zaken in maart van 2022.

Data-analyse

De tweet van WarClandestine bouwt voort op de geruchten die Rusland sinds 2014 verspreidt over zogenaamde Amerikaanse biolabs. Nieuw is dat hij de oorlog in Oekraïne eraan koppelt en het als dé reden voor de invasie presenteert.

Telegram is een populaire communicatie-app onder QAnon- en andere complotgroepen, waarop veel desinformatie tussen verschillende groepen rondgestuurd wordt. Om uit te zoeken hoe de biolabs-claim van WarClandestine zo populair werd en in Nederland voet aan de grond kreeg, analyseerden we meer dan 300 Nederlandse en Vlaamse Telegramkanalen en 2,5 miljoen berichten.

WarClandestine ging eind februari viraal, en zijn claims werden snel onder mede-QAnon’ers verspreid, ook op Telegram. In de analyse is te zien dat hiervoor het onderwerp biolabs vrijwel niet besproken werd in de onderzochte groepen, maar dat vanaf eind februari een duidelijke piek waarneembaar is. Die piek is steil en hoog, maar houdt maar kort aan. Het onderwerp krijgt echter een enorme boost op het moment dat Rusland begin maart het onderwerp claimt en zelf berichten begint te verspreiden over de vermeende Amerikaanse biolabs in Oekraïne.

Doordat Rusland meegaat in het verhaal dat de invasie bedoeld was om bedreigende biolabs tegen te gaan, worden complotdenkers op Telegram in hun opvattingen gesterkt. Zo ontstaat een wisselwerking: hoewel het gesprek over biolabs in februari door een QAnon-gebruiker werd aangezwengeld, lopen de verdere pieken juist gelijk met Russische berichtgeving. Zo linkt Rusland begin april de Amerikaanse presidentsfamilie Biden aan de Oekraïense laboratoria. En eind mei brengt Rusland zogenaamd bewijs naar buiten dat het Pentagon militaire labs helpt bouwen. Rond beide periodes ontstaan opnieuw pieken in het aantal berichten over biolabs op Telegram.

In de Nederlandstalige Telegramgroepen blijken vooral een paar Nederlanders erg actief in het delen van de verhalen over Amerikaanse biolabs in Oekraïne. Veruit de meeste berichten worden verspreid in Steven’s Real News Corner, het Telegramkanaal van de Limburgse QAnon-aanhanger en dirigent Steven Walker. Gerrit Brendel, Curaçaoënaar en UFO-spotter, deelt de meeste kanalen met biolab-berichten, blijkt uit onze analyse. En QAnon-aanhanger Janneke Snippe is auteur van de meest gedeelde berichten.

De berichten van Nederlandse complotdenkers vinden ook hun weg naar Vlaanderen. In de Belgische Telegramkanalen 'Wakkere Belgen', 'België is wakker' en 'Brecht Zegt', het Telegramkanaal van de Belg Brecht Aernaert, beginnen vanaf 24 februari berichten binnen te stromen over de Oekraïense biolabs. Vanaf maart zien we dat heel wat berichten in de Vlaamse groepen over de biolabs afkomstig zijn van Nederlandse Telegramkanalen, zoals 'Het Hiernamaals', het kanaal van Gerrit Brendel.

Nieuwe werkelijkheid

Er is duidelijk een wisselwerking zichtbaar tussen QAnon-groepen en de Russische staat, zegt Jelle van Buuren, docent veiligheidsstudies aan de Universiteit van Leiden en gespecialiseerd in complotdenken. De theorie over biolabs wordt in QAnon-kanalen geopperd, gaat via uiterst rechtse mediakanalen mainstream, wordt vervolgens vermeld in Russische staatsmedia en dat wordt weer door QAnon-aanhangers opgepakt. "Uiteraard kan in zo’n feedbackloop elke actor op elk moment iets nieuws inbrengen of aanzwengelen", zegt hij. "Door de voortdurende herhaling en het steeds meer als onomstotelijk vaststaand bewijs presenteren van de complotverhalen, wordt een nieuwe werkelijkheid gecreëerd."

Zo ontstaat er een "complotecologie" die fungeert als "een soort deeltjesversneller" tussen buitenlandse staatspropaganda en wat uiteindelijk via mainstream media de westerse samenleving en politiek binnendringt. "Hierdoor verdwijnt ook het onderscheid tussen wat nu buitenlandse propaganda of desinformatie is, wat een binnenlands complotverhaal is, [en] wat ooit het 'origineel' was en wat aangevuld of doorgezet is."

Rechtvaardiging

In de analyse van de berichten over biolabs in Oekraïne, zien we hoe QAnon-aanhangers oude Russische propaganda tegenkomen over de ontwikkeling van Amerikaanse biowapens aan de grenzen van Rusland. Dit halen ze naar het heden en verspreiden het als verklaring voor de oorlog in Oekraïne.

De Russische overheid en staatsmedia zetten hun geloof in de theorie dankbaar in en presenteren het als rechtvaardiging voor de invasie. Waarna zowel QAnon-groepen als alternatieve media op Telegram en daarbuiten zich gesterkt voelen om hun theorie verder te verspreiden, waaronder in Nederlandstalige kanalen. Zo weet Rusland skeptische westerlingen voor het karretje te spannen en de publieke opinie over de oorlog in Oekraïne te bespelen.

Lees hier de artikelen van VRT NWS en Knack. Dit artikel kwam tot stand met steun van de Vlaams-Nederlandse Journalistenbeurs. In samenwerking met Alexander Beunder, Platform Authentieke Journalistiek.