Ook de Raad voor het Openbaar Bestuur (ROB), een adviesorgaan van de overheid, is kritisch op het verdeelvoorstel. Zij geven de regering advies over de herverdeling van het gemeentefonds. Dat advies is nog niet af, maar in een tussentijdse brief in handen van Pointer vraagt de ROB de regering om een betere onderbouwing van het verdeelmodel. Zij zien dat gemeenten die veel financiële problematiek hebben er juist op achteruitgaan.

Uit een inventarisatie van Pointer blijkt dat van de vijftig gemeenten met de meeste arme inwoners er 34 in de herverdeling op achteruitgaan. Deze gemeenten krijgen vanaf 2023 minder geld van het Rijk. De herverdeling is nog niet definitief, de uiteindelijke beslissing ligt bij een volgend kabinet.

De financiële verliezers zijn vooral in Friesland, Groningen en Limburg te vinden. De grote vier steden gaan er ook op achteruit in het voorstel, terwijl veel middelgrote steden iets meer geld krijgen. De middelgrote steden met een centrumfunctie krijgen in de nieuwe verdeling meer geld om sociale problematiek aan te pakken.

‘Onrechtvaardig’

Een stelsel van maatstaven moet het geld zo eerlijk mogelijk verdelen, het idee is dat iedere gemeente een eerlijke kans moet hebben om een gelijkwaardig voorzieningenniveau aan te bieden.

Door die aanpassing lopen plattelandsgemeenten zonder centrumfunctie maar met een stapeling van sociale problemen geld mis, zegt gemeentefondsexpert Herbert ter Beek van het Bureau voor Economische Argumentatie. “Dat is onrechtvaardig. Gemeenten in bijvoorbeeld Zuid-Limburg en Oost-Groningen hebben ook een stapeling van sociale problemen, maar geen centrumfunctie.” Ook de Raad voor het Openbaar Bestuur heeft vraagtekens bij deze aanpassing. Deze ligt niet voor de hand, aldus de ROB in haar brief aan de regering.

Stijgende belastingen

Ook gemeenten die onroerendezaakbelastingen (ozb) verhoogd hebben om bijvoorbeeld de stijgende zorgkosten te betalen worden ten onrechte benadeeld, stelt een contra-expertise van onderzoeker Ferry Knaack. Al sinds de decentralisatie worstelen armere gemeenten met stijgende kosten voor het sociaal domein, zoals de jeugdzorg.

Om deze stijgende kosten te betalen heffen gemeenten meer ozb. Het fonds gaat ervanuit dat gemeenten die veel ozb heffen minder geld van het Rijk nodig hebben. Dat klopt niet, zegt Knaack: “Als je meer geld vraagt van je burgers omdat je het toch al krap hebt, moet er niet gedaan worden alsof je het beter hebt.”

‘Geen wethouders maar curatoren’

Vooral gemeenten in Noord-Nederland, die er in de verdeling bijna allemaal op achteruitgaan, hebben hoge onroerendezaakbelastingen en hoge zorgkosten. Demissionair minister van Binnenlandse Zaken Kajsa Ollongren schrijft in een brief aan de Tweede Kamer dat ze forse nadelige effecten voor Friesland en Groningen opmerkt in de herverdeling van het gemeentefonds.

Ze denkt daarbij aan een uitzondering of compensatie voor de getroffen gemeenten, al is dat aan het nieuwe kabinet. De Raad voor het Openbaar Bestuur geeft eerst nog een definitief advies. Ook de Vereniging Nederlandse Gemeenten (VNG) mag haar zegje doen. Zij willen vooral meer geld voor alle gemeenten.

Zo zou er 1,7 miljard euro nodig zijn om de tekorten bij gemeenten voor de jeugdzorg weg te werken, rekende onderzoeksbureau AEF uit. De VNG heeft daarop zelfs een arbitragezaak aangekondigd om het Rijk te bewegen met dit bedrag over de brug te komen.

Benadeelde gemeenten hebben het gevoel dat de herverdeling hen over de financiële rand duwt. Zo verliest het Friese Achtkarspelen volgens het voorstel 83 euro per inwoner. Wethouder financiën Harjan Bruining: “We hebben na de gemeenteraadsverkiezingen geen wethouders meer nodig, maar curatoren.”

Deze productie is mede mogelijk gemaakt door een bijdrage van het Stimuleringsfonds voor de Journalistiek.